ابوجعفر محمد بن جریر طبری در ۲۲۴ قمری در آمل دیده به جهان گشود، تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش فرا گرفت. خود او در این باره می‌گوید: در هفت سالگی قرآن را حفظ کردم در هشت سالگی برای مردم نماز گزاردم و در ۹ سالگی پاره‌ای از احادیث را نگاشتم. وی بعد از ۱۲ سالگی برای ادامه تحصیل به ری که یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران به شمار می رفت و از نظر آموزش علوم زمان سرآمد شهرهای دیگر بود، مهاجرت کرد. بعد از فراگیری حدیث و بسیاری از علوم دیگر نزد استادانی مانند محمد بن اسحاق واقدی رهسپار بغداد شد. این تاریخ دان اندیشمند برای فراگیری علوم به کشورها و شهرهای مختلفی از جمله مصر، شام و بیروت رفت. طبری در این سفرها، سفرنامه‌هایی را که حاوی تاریخ و جغرافیای پیش از زمان خود بود، مطالعه کرد. همچنین در آن سفرها سیره نویسان گوناگونی را در جهان اسلام دیدار کرد و اطلاعات زیادی از آنها به دست آورد و بسیاری از این آگاهی ها را در کتاب ها خود بازتاب داد. طبری در بغداد ضمن آن که دانش خود را در فقه، تاریخ، حدیث تکمیل می‌کرد به نگارش تاریخ خود به نام “تاریخ الرسل و الملوک و اخبارهم و من کان فی زمن کل واحد منهم” که با نام تاریخ طبری شناخته می‌شود به زبان عربی پرداخت. این اثر تجربیات و دستاوردهای بسیاری برای وی به همراه داشت.
خدمت در عرصه فرهنگ و تمدن
آثار مهم و بسیاری از طبری به یادگار مانده است اما از میان آنها ۲ اثر به نام جامع‌البیان و تاریخ الرسل و الامم والملوک نقش بسیاری هم در آگاهی بخشی به مردم در ارتباط با تاریخ اسلام و ایران و هم در مشهور شدن این مورخ برجسته ایرانی در جهان دارند در ادامه به بررسی و اهمیت این آثار می پردازیم. طبری نخستین فرد در جهان اسلام بود که تاریخ را از سیره نویسی به تاریخ عمومی کشانید.
او وقتی تاریخ الرسل و الملوک را می‌نویسد به طور کامل از اسطوره‌های دوره باستان ایران آغاز کرد. او تاریخ پیش از اسلام را با اطلاعات سودمندی که از خدای‌نامه و ترجمه عربی آن، یعنی سیرالملوک الفرس، به دست آورد، نگاشت. طبری اسطوره‌های ایران را از کیومرث که در اوستا از او یاد شده است، آغاز می‌کند و از او به عنوان نخستین آدم در تاریخ ایران باستان یاد می‌کند. طبری چون به تاریخ هجرت پیامبر اکرم (ص) می رسد، شیوه تاریخ نویسی را به سال‌نگاری(کرونولوژی) تغییر می‌دهد و رویدادهای هر سال را از سال‌های دیگر جداگانه می نویسد و چون رخدادهای سالی به پایان رسید به اتفاق های سال پس از آن می‌پردازد. به همین ترتیب پیش می رود تا به ۳۰۲ قمری می‌رسد. در فاصله روایت سیره نبوی تا سال ۳۰۲ قمری از غزوه‌های پیامبر، رویدادهای پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، جنگ‌های جمل و صفین، تاریخ امویان و سرانجام عباسیان را می‌نگارد.
تاریخ الرسل و الملوک که با نام تاریخ طبری شناخته می‌شود به زبان عربی نوشته شده است. طبری برای خلق این اثر از ۴۸ سالگی شروع به گردآوری نسخه‌های پراکنده و سفرنامه‌ها کرد و از ۶۵ سالگی به طور مستمر در بغداد یادداشت‌های پراکنده خود را به مدت ۲۳ سال تنظیم و قبل از مرگش آن را به پایان رساند. این اثر سبب شد، حجم بسیاری از نقل‌های تاریخی محفوظ بماند البته این بدان معنا نیست که روایات طبری تنها به جمع‌آوری منابع شفاهی پرداخته بلکه وی انبوهی از کتاب‌های پیشینیان را در اختیار داشته و با استفاده از اجازه روایتی یا امثال آن، بدون آن که نامی از کتاب به میان آورد، به طریق مسند و با یاد نام مشایخ خود، از آن کتاب‌ها نقل می‌کند.
اهمیت و ویژگی‌های تاریخ طبری
طبری در کتاب تاریخ الرسل و الامم والملوک در نقل روایی، نقل‌های مختلفی را از یک حادثه با اسناد مختلف می‌آورد. این شیوه، فرصت لازم را در اختیار محقق قرار می‌دهد تا دیدگاه‌های متفاوت را درباره یک حادثه به دست آورده و با توجه به روش‌های علمی، در پیرامون آنها به تحقیق بپردازد، همچنین طبری به دلیل بینش خاص تاریخی که داشته است، تفصیل بسیار راجع به حوادث آورده و در موارد متعددی، این تفصیل ها در هیچ ماخذ دیگری نیامده است. مطالب این اثر در خصوص آداب و رسوم قوم‌ها و ملت‌ها گنجینه‌ای سرشار به شمار می رود و از لحاظ بررسی وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در دوران اسلامی از منبع‌های مهم برای اهل پژوهش و مطالعه است. با این حال باید گفت که جنبه‌های اعتقادی، انگیزه اصلی طبری در تدوین تاریخ عمومی او بوده است. از آن رو، تاریخ طبری سرشار از ملاحظه‌های فقیهانه است و پیوسته بر سر آن است که از شرع دفاع کند و با گمراهی به نبرد بپردازد. مسعودی درکتاب مروج الذهب درباره طبری می‌نویسد: تاریخ ابوجعفر محمد بن جریر از همه تاریخ‌ها برتر و بر همه کتاب‌های نوشته شده در تاریخ فزونی دارد.
برای نخستین بار ابوعلی بلعمی به دلیل اهمیت کتاب تاریخ طبری در ۳۵۲ قمری آن را به فارسی ترجمه کرد این ترجمه را ملک الشعراء بهار و پروین گنابادی در ۲ جلد به چاپ رساندند که تنها تاریخ انبیاء و ملوک را تا تاریخ فرس شامل می‌شد، پس از آن ادامه تاریخی بلعمی تا خلافت المستمر بالله در ۱۳۷۳ خورشیدی چاپ شد. بدین‌ترتیب اکنون کتاب تاریخنامه طبری در پنج جلد به چاپ رسیده و این اثر گرانقدر در اروپا هم ترجمه شده است. نخستین بار توماس ارپینیوس خاورشناس هلندی خلاصه تاریخ طبری را به زبان لاتین ترجمه و اروپاییان را با طبری آشنا کرد. سپس در سده نوزدهم میلادی زوتنبرگ تاریخ طبری را به زبان فرانسه در چهار جلد در پاریس به چاپ رساند. نولدکه خاورشناس آلمانی نیز بخش ساسانیان تاریخ طبری را به آلمانی ترجمه کرده است.
محتوا جامع‌البیان عن تاویل القرآن
از دیگر آثار برجسته و تاثیرگذار وی که مورد توجه قرار گرفت، کتاب جامع‌البیان عن تاویل القرآن بود، این اثر نخستین تفسیر قرآن است که به همه آیه‌ها می‌پردازد. از این رو برخی از آن با نام تفسیر کبیر یاد می‌کنند و طبری را پدر تفسیر می‌خوانند. در این کتاب طبری ابتدا مقدمه ای در خصوص مسایل مرتبط با قرآن می نویسد، سپس تفسیر را با روشی خاص آغاز کرده و با هماهنگی مطلوبی در این روش، تفسیر را تا واپسین سوره ادامه می دهد. طبری ابتدا آیه یا آیاتی از قرآن را انتخاب می کند و با عنوان «القول فی تأویل قوله تعالی» و تعابیری از این دست، به تفسیر آن پرداخته و می کوشد تا دیدگاه خود را بیان کند. سپس به بحث در تبیین مفهوم و مدلول آیه می پردازد و در این راستا به طرح مباحث مربوط به لغت، نحو و قرائات، شأن نزول آیه، مسایل فقهی و جز آنها اهتمام می ورزد. آنگاه در هریک از این مباحث شواهد شعری از شاعران عرب جاهلی و اسلامی را می آورد.
کتاب وقف از دیگر آثار وی به شمار می رود که اطلاعاتی در خصوص نظر دانشمندان و فقیهان مسلمان تا زمان مولف در اختیار خواننده قرار می دهد و همچنین کتاب الفضایل که دربردارنده زندگی خلفای راشدین و اثبات و درستی حدیث غدیر بود و آن را با ذکر فضایل حضرت علی (ع) به پایان رساند از دیگر آثاری محسوب می شوند که دارای اهمیت فراوانی هستند. این مورخ پرآوازه اختلاف الفقهاء (آراء فقهای اربعه)، صریح السنه، تهذیب الآثار، حدیث الهیمان، رساله البصیر فی معالم الدین، العقیده و القراءات را هم به نگارش درآورد و اینگونه برای روشنگری و تبیین تاریخ اسلام و ایران، آثار و تالیفات گرانقدری به یادگار گذاشت.
خاموشی
سرانجام این مورخ برجسته در شوال ۳۱۰ قمری در بغداد دیده از جهان فروبست و در همان جا به خاک سپرده شد.
منابع:
۱- بلعمی، ابوعلی. ترجمه تاریخ طبری. با مقدمه و حواشی به اهتمام محمد جواد مشکور. انتشارات خیام، ۱۳۳۷.
۲- شاکری، سیمین‌دخت «مبانی تفسیرنگاری طبری»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نشریه:علمی – پژوهشی مقالات و بررسی‌ها، پاییز و زمستان ۱۳۸۳، شماره ۷۶ (دفتر اول)، (۲۲ صفحه، از ۸۱ تا ۱۰۲).
