«آی آدم‌ها که بر ساحل نشسته شاد و خندانید/ یک نفر در آب دارد می‌سپارد جان/ یک نفر دارد که دست و پای دائم می‌زند/ روی این دریای تند و تیره و سنگین که می‌دانید…» نیما انگار سرگذشت زبان‌ها و گویش‌هایی است که امروزه در غلبه زبان‌هایی چون انگلیسی در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند.
به گزارش ایسنا، زبان‌شناسان می‌گویند که تا کنون حدود هفت‌هزار زبان در جهان به ثبت رسیده، اما تخمین فعلی نشان می‌دهد که تا صدسال دیگر حداقل نیمی از این زبان‌ها منقرض خواهند شد. آن‌ها در حالی انقراض یک خانواده زبانی را همانند انقراض گربه‌سانان در میان حیوانات می‌دانند که بنا بر آمارها، می‌گویند از سال ۱۹۶۰ میلادی تا کنون ۲۸ خانواده زبانی منقرض شده‌اند. (تعداد فعلی گویشوران، روند افزایش یا کاهش گویشوران، سن و سال گویشوران، تعداد افرادی که از کودکی آن زبان را یاد می‌گیرند و… از مولفه‌هایی هستند که برای تعیین خطر انقراض در نظر گرفته می‌شوند.)
این در حالی است که گفته می‌شود در ایران نیز برخی زبان‌های محلی در معرض خطر انقراض قرار دارند.
علاوه بر این، اظهارات زبان‌شناسان در این‌باره نشان می‌دهد که از بین رفتن خانواده‌های زبانی باعث می‌شود آن‌ها داده‌های مهمی را که نشان‌دهنده ساختار زبان و اینکه ذهن انسان چه ساختارهایی را می‌تواند بسازد و پردازش کند، هستند از دست می‌دهند.
از این‌رو، در این مجال نگاهی داریم به پرجمعیت‌ترین و کم‌جمعیت‌ترین زبان‌های دنیا، همچنین آنچه بر آن‌ها می‌گذرد و در انتظارشان است.
چالش وب برای جایگاه زبان فارسی
چندی پیش (در مردادماه سال جاری) بود که خبر رسید: «آپارات، ورزش سه و دیجی‌کالا زبان فارسی را به پرواز درآوردند»؛ اما ماجرا چه بود؟
رضا باقری اصل، دبیر وقت شورای اجرایی فناوری اطلاعات در آن زمان، در توییتی اعلام کرده بود که «سهم زبان فارسی از محتوای وب به ۳/۴ درصد رسید و زبان فارسی بعد از انگلیسی، روسی، ترکی و اسپانیولی در جایگاه پنجم قرار گرفت…»؛ خبری که در میان مخاطبان با حواشی متعددی همراه شد البته لزوما به این معنا نبود که چندان بتوان به افزایش سهم زبان فارسی در جهان امیدوار بود.
در حالی عده‌ای این اتفاق را به دلیل نبود قانون کپی‌رایت در ایران می‌دانستند که شرحی از سایت‌های ارائه‌شده توسط w3techs در فرآیند بررسی سهم زبان فارسی از محتوای وب نشان می‌داد فیس‌بوک، ویکی‌پدیا، آفیس، توییتر، آپارات، کنوا، وردپرس، واتس‌اپ، دیجی‌کالا و ورزش سه پربازدیدترین سایت‌ها از سوی فارسی‌زبانان به شمار می‌آمدند. از همین‌رو، قرار گرفتن نام سه سایت با محتوای کاملا فارسی نشان‌دهنده میزان تاثیر این سایت‌ها در توسعه زبان فارسی بود.
از طرف دیگر، بررسی‌ها نشان می‌دهد که زبان‌های پرجمعیت دنیا معمولا سهم زیادی از محتوای وب ندارند و مردم‌شان ترجیح می‌دهند از پلتفرم‌های انگلیسی‌زبان بهره ببرند. و این سبب شده تا تولید محتوای چندانی به آن زبان‌ها صورت نگیرد. برای مثال حتی زبان عربی که رسم‌الخطی مشابه زبان فارسی دارد و حدود ۲۲ کشور به این زبان صحبت می‌کنند، فقط ۱/۱ درصد از محتوای وب را به خود اختصاص داده است.
با این همه، آمار statista.com در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد نباید به آمار w3techs و ماجرای سهم زبان‌ها در محتوای وب برای سهم زبان فارسی در جهان و در نتیجه اطمینان از در معرض خطر نبودن آن دل خوش کرد.
همان‌طور که در نمودار ذیل نیز می‌بینیم، اکنون زبان انگلیسی با ۱.۳۴۸ میلیارد، چینی (مانداریا) با ۱.۱۲۰ میلیارد، هندی با ۶۰۰ میلیون، اسپانیولی با ۵۴۳ میلیون، عربی با ۲۷۴ میلیون، بنگالی با ۲۶۸ میلیون، فرانسوی با ۲۶۷ میلیون، روسی و پرتغالی با ۲۵۸ میلیون، اردو با ۲۳۰ میلیون، اندونزیایی با ۱۹۹ میلیون، آلمانی با ۱۳۵ میلیون، ژاپنی با ۱۲۶ میلیون و … پرجمعیت‌ترین زبان‌های دنیا هستند.
جمعیت؛ عاملی تکان‌دهنده برای زبان‌ها؟
در عین حال شاید این پرسش مطرح باشد که اساسا چه عواملی منجر به این می‌شود یک زبان در رده پرجمعیت‌ترین زبان‌های دنیا قرار بگیرد؟ جمعیت؟
آری و خیر! بر اساس آمار منتشرشده درخصوص جمعیت کشورها در سال ۲۰۲۱، چین با ۱۸.۲۵ درصد جمعیت جهان، هند با ۱۸.۰۴ درصد، امریکا با ۴.۳۰ درصد، اندونزی با ۳.۵۳، برزیل با ۲.۷۶، پاکستان با ۲.۷۵ و … در رده پرجمعیت‌ترین سرزمین‌های جهان هستند. اما حتی جمعیت چین و هند هم نتوانسته جایگاه نخست زبان انگلیسی را در جهان از این زبان بگیرد؛ به همان دلیل که حتی امروزه در این کشورها هم می‌توان با دانستن زبان انگلیسی زندگی کرد. البته نه فقط چین، بلکه دیگر کشورهایی هم که زبان خاص خودشان را داشته‌اند امروزه غالبا انگلیسی‌زبان هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به هند و هلند اشاره کرد.
در مقابل زبان‌هایی همچون انگلیسی، چینی و هندی که بیشترین سخنگویان را دارند، زبان‌هایی هم وجود دارند که آن‌قدر اسم‌شان در جهان شنیده نمی‌شود، که به تدریج رو به انقراض رفته یا می‌روند.
زبان‌هایی که می‌میرند
گفته می‌شود وقتی «انقراض» به زبانی اطلاق می‌شود که آن زبان توسط زبان دیگر در معرض خطر باشد.
این در حالی است که ۵۰ درصد زبان‌های جهان در کشورهایی مثل هند، برزیل، مکزیک، استرالیا، اندونزی، نیجریه، پپوا و گینه نو (نیو گینه) است و پیش‌بینی شده که این هشت زبان کم‌تر از ۳۰۰۰ زبان را در آینده بلعیده و یا می‌بلعند. تا کنون نیز حدود ۱۰هزار زبان از بین رفته و حدود ۵۰–۹۰ درصد از زبان‌ها نیز تا سال ۲۱۰۰ از بین خواهند رفت.
با این وجود، براساس آمارها، حدود ۵۰ میلیون نفر از انسان‌ها با تنها ۲۰ زبان صحبت می‌کنند اما دیگر زبان‌ها حداکثر دارای ۱۰هزار گوینده هستند.
عمده‌ترین دلیل انقراض زبان‌ها، مهاجرت، شهرنشینی، صنعتی شدن، محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی دولت‌ها، زبان آموزش و علم‌آموزی در نظام آموزشی کشور، اعتبار اجتماعی زبان‌ها و تعداد گویشوران یک زبان برشمرده می‌شوند.
طبق اعلام اطلس زبان‌های جهان، بیش از ۲۰ زبان در ایران در معرض نابودی و انقراض کامل هستند. یونسکو نیز حدود ۲۵ زبان را در ایران در خطر نابودی اعلام کرده است. (البته فهرست اعلامی این اطلس از دید متخصصان فهرست قابل قبولی نیست.) با این حال، براساس اطلاعاتی که در منابع آمده است، تعداد زبان‌های زنده ایران ۷۶ زبان شمرده می‌شود که از میان این تعداد، حدود نیمی از آن‌ها در معرض خطر هستند.
زبان‌های آشتیانی، بشاگردی، فارسیهود، جیدی، زبان گزی، زبان گورانی، خلجی، ترکی خراسانی، خوانساری، (گویش) کرشی، اچمی، مندائی، نطنزی، نائینی، سمنانی، سنایا، سیوندی، سوی، تالشی، تاتی، (گویش وفسی)، دری زرتشتی (گویش بهدینان)، لشان ددان و هولئولا از جمله زبان‌ها و گویش‌های ایرانی در معرض خطر انقراض شناخته شده‌اند.
نجات‌یافتگان
علی‌رغم زبان‌ها و گویش‌هایی که مدت‌هاست خطر انقراض آن‌ها را تهدید می‌کند، البته زبان‌هایی هم هستند که از انقراض نجات پیدا کرده‌اند.
زبان «هیبرو» که در قرن دهم قبل از میلاد مسیح پدید آمد، در قرن چهارم منقرض شد اما چون استفاده از آن در نوشته‌های مذهبی ادامه پیدا کرد، در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ دوباره زنده شد، از جمله این زبان‌ها است که حالا ۹ میلیون نفر گوینده دارد.
زبان «هاوایی» از دیگر زبان‌های نجات‌یافته است که در اواخر قرن ۱۷ آسیب بسیاری دید (وقتی اروپایی‌ها به این جزیره آمدند، از استفاده از زبان هاوایی خودداری شد) اما این زبان توسط تعدادی از گویشوران دانش‌آموخته آن احیا شد و در سال ۱۹۸۴ اولین پیش‌دبستانی زبان هاوایی افتتاح شد و حیات این زبان ادامه پیدا کرد.
همچنین زبان «کورنیش» که زبان بومی منطقه کورنوال انگلستان است و زبان «منکس» که از زبان‌های قدیمی ایرلندی سرچشمه می‌گیرد، از دیگر زبان‌های نجات‌یافته به شمار می‌آید.
چهره‌های هر زبان
این روزها عوامل فرهنگی و اجتماعی، از مهم‌ترین عواملی هستند که سبب افزایش گویشوران یک زبان می‌شوند؛ در واقع ممکن است ادبیات، تاریخ، سینما، موسیقی یک کشور این گرایش را برای گویشورانی از زبان‌های دیگر ایجاد کند تا زبان‌های دیگری را یاد بگیرند. شاید چیزی همانند گرایشی که امروزه به واسطه موسیقی و فیلم کره جنوبی برای یادگیری زبان کره‌ای و البته به واسطه ادبیات فارسی برای یادگیری زبان فارسی به وجود آمده است.
برای مثال، در حوزه ادبیات، یکی از عوامل تاثیرگذار برای شناخت یک فرهنگ یا ادبیات ملت‌های دیگر ترجمه و انتشار آثاری از آن زبان است. به این بهانه و در پایان سرگذشت زبان‌ها نگاهی کنیم به آثار شاخصی از زبان‌های گوناگون.
بر اساس آمار منتشرشده توسط preply.com، کتاب «بوف کور» صادق هدایت تا کنون به هشت زبان ترجمه شده که این عدد بیشترین میزان ترجمه در میان آثار ایرانی است.
البته آثار نام‌آشنای دیگری نیز در فهرست کتاب‌هایی که در کشورهای آسیایی بیشترین میزان ترجمه را داشته‌اند دیده می‌شوند؛ در ژاپن، کتاب «جنگل نروژی» هاروکی موراکامی با ترجمه به ۵۰ زبان، در چین کتاب «داستان واقعی AH Q» لو شون با ترجمه به ۱۴ زبان، در کره شمالی و جنوبی کتاب «روح گریان من» کیم یونگ هو با ترجمه به هشت زبان، در ویتنام کتاب «دفتر خاطرات زندان» هو شی مین با ترجمه به پنج زبان، در هند کتاب «زندگی‌نامه یک یوگی» پارامانسا یوگاناندا با ترجمه به ۵۰ زبان، در تاجیکستان کتاب “der tod des wucherers” صدرالدین عینی، در افغانستان کتاب «هزار خورشید تابان» خالد حسینی، در ارمنستان کتاب «نام من آرام است» ویلیام سارویان، در پاکستان کتاب شعر فیض احمد فیض و … از دیگر آثار این فهرست هستند.
bookriot.com نیز فهرست کاملی از کتاب‌هایی را که در جهان بیشترین ترجمه را داشته‌اند منتشر کرده است.
