به نقل از سیدمهدی میرصالحی، یکی از جاذبه‌های گردشگری استان گیلان، وجود تعداد زیادی بقعه متبرکه و مسجد تاریخی در تمامی شهر و روستاهای گیلان است و از ویژگی‌های منحصر به فرد این مراکز زیارتی، نوع معماری متفاوت، مصالح و نقوشی است است که در ساخت آن بکار می‌رود.
معماری مساجد در گیلان
معماری مساجد در تمام سرزمین‌های اسلامی و غیراسلامی از نظر ظاهری و ساختار، در مرحله اول به تفکر سازنده و در مرحله دوم به اقلیم، محیط پیرامونی و در مرحله سوم به مصالح بکار گرفته شده در بنای مساجد ارتباط دارد، با توجه به جهت قبله که در هر قسمت از کره زمین با سایر نقاط تفاوت دارد، قرارگرفتن محراب مسجد در سمت قبله بستگی به جهت قرار گرفتن بنای مسجد دارد، لذا مسجدی که در شمال مکه قرار دارد قبله آن مسجد رو به جهت جنوب است و محراب مسجدی که در جنوب مکه و کعبه قراردارد، بالطبع رو به شمال است.
مساجد در گیلان بدلیل اشتراک اعتقادی که در بین مسلمان وجود دارد و همچنین تمدن، در بسیاری از موارد از جمله مسجدسازی علیرغم تفاوت‌های ظاهری، در خیلی از موارد با هم شباهت‌هایی نیز دارند. اولین نشانه‌های اسلام در گیلان، مربوط به قرون دوم و سوم و حتی در بعضی نقاط دوردست گیلان، به قرن چهارم هجری می‌رسد، لذا قدیمی‌ترین مساجد عمری بیشتر از هزار سال در گیلان ندارند که با توجه به مطالعات انجام شده، قدمت این آثارمربوط به دوره صفوی است
از ویژگی‌های این بنای مذهبی بکارگیری آیات سوره توبه در بدنه داخلی این بنا است که بصورت آهک‌بری اجرا شده است، این مسجد بصورت دو مربع تو در تو ساخته شده است که فضای ما بین آنها را با طاق و تویزه پوشش داده‌اند، این بنا دارای حیاط مرکزی است که چاه آبی در وسط آن قراردارد و پوشش سفالی سقف مسجد در نوع خود بی‌نظیراست و در هیچ بنایی تاکنون این نوع سفال بام مشاهده نشده است.
بدلیل اقلیم بارانی گیلان، پوشش سقف وابسته به منطقه‌ای بوده که مسجد در آن ساخته می‌شده است، برای مثال سقف مساجدی که در منطقه جنگلی قرار داشت از تخته چوب‌هایی که “لَت” نامیده می‌شود، پوشش داده می‌شد. به این نوع سقف‌ها “لته سر” می‌گویند، مانند مسجد روستای آق اولر در ییلاق هشتپر تالش و یا در مناطق جلگه‌ای که پوشش سقف مساجد مانند سایر بنا از برگ‌های نی یا کولش (ساقه‌های گیاه برنج) بود که به این نوع مساجد “کولش سر” می‌گفتند، امروزه از این نوع مسجد آثاری باقی نمانده و آنها را بوسیله ورق حلب پوشش داده‌اند.
از گذشته تاکنون در ساخت مساجد مهم شهرها و روستاهای گیلان مانند سایر مناطق ایران، از بهترین مصالح استفاده می‌شود، در مناطق شهری جنس پوشش سقف مساجد از نوعی سفال (سفال خمره‌ای) بوده است و در اصطلاح به آن “سفال‌سر” می‌گویند.
بکارگیری چوب در تمامی اجزای بناهای تاریخی مساجد گیلان امری شایع و معمول بود و به همین دلیل بیشترین سهم در ساخت مساجد را نجاران به عهده داشتند، مساجدی که با مصالح چوبی ساخته شده‌اند به مرور زمان دچار فرسودگی ویرانی شده‌اند و تنها قسمت‌های آجری آنها باقی مانده است، مانند مناره بازار گسکر در حومه شهر صومعه‌سرا، و یا مناره مسجد کلده فومن.
از موادی مانند گل، در بدنه مساجد استفاده می‌شد، که در روستاها بدلیل سهولت دسترسی و ارزانی کاربرد فراوانی داشت، البته بکاری‌گیری مصالحی مانند آجر خشتی با ملات گچ بنایی و حتی ساروج، از دیگر ممیزهای ساخت مساجد در گذشته نچندان دور بود، جالبترین بخش یک مسجد تاریخی درگیلان احداث مناره‌های آن بود که بسیار زیبا و در عین حال جلوه‌ای خاص به یک مسجد می‌داد؛ نحوه قرارگیری این مناره‌ها بدین گونه بود که جدا از بنای اصلی مسجد ساخته می‌شد ومتصل به مسجد نبود، این معماری مسجد که در فلات ایران مشاهده می‌شود مربوط به قرون اولیه اسلامی است مانند تاری خانه دامغان و یا مسجد فهرج.
شاید الگوگیری از این نوع بناها در ابتدا توسط معماران هنرمند در ساخت مساجد گیلان مدنظر آنان بود، به هر طریق، مساجد تاریخی گیلان که تا امروز برای ما باقی مانده، میراث مشترکی از تمدن اسلامی است که همه مردم این مرز و بوم موظف به حفظ و حراست آنها هستیم تا این امانت‌های ارزشمند را به آیندگان بسپاریم.
مساجد تاریخی گیلان جلوه گاه ایمان و هنر اسلامی و ایرانی
پس از ورود اسلام به ایران و گسترش اسلام در سرزمین ایران بدلیل صعب‌العبور بودن راه‌های گیلان که در پس کوه‌ها و جنگل‌های انبوه قرار داشت، اسلام با تاخیری حداقل ۲۰۰ ساله به گیلان وارد شد، گسترش حکومت علویان طبرستان منجر شد که تفکر شیعی از شرق گیلان و تفکر سنی از غرب گیلان این سرزمین را در قلمرو حکومت‌های اسلامی قرار دهد.
شاخص‌ترین بنای دوره فرهنگ و تمدن اسلامی مساجد می باشد، جلوه‌گاه هنری اسلامی در مساجد و بناهای مذهبی، آشکارا به چشم می‌خورد و تمامی افرادی که از این بناها دیدن می‌کنند، زبان به تمجید آنها باز می‌کنند.
مساجد گیلان
قدیمی‌ترین مسجدی که هم اکنون از آن آثاری به جای مانده و قابل رویت است می‌توان به بنای تاریخی اسپیه مزگت در منطقه دیناچال رضوانشهر اشاره کرد که در دوره سلجوقی احداث شده است. این بنا هم اکنون در میان جنگل‌های دیناچال ما بین رضوانشهر و اسالم قراردارد، معماری این بنا منحصر بفرد بوده و نظیری برای آن نمی‌توان یافت. از ویژگی‌های دیگر این بنا می‌توان به سفال‌های بام آن اشاره کرد.
از دیگر مساجد تاریخی گیلان می‌توان به مساجد محلات ماسوله اشاره کرد، به گونه‌ای که یکی از محله‌های ماسوله به‌نام “مسجدبر” نوعاً این آثار قاجاری است، مناره مسجد فومن نیز اثری در خوره توجه است، از مساجد تاریخی در شهر رشت می‌توان مسجدسفید، مسجد اردبیلیان، مسجدساغریسازان(گلدسته)، مسجدحاج صمدخان باقرآباد، مسجد کاسه فروشان، مسجد ملاعلی محمد، مسجدحاج سمیع را نام برد.
بزرگترین مسجد تاریخی گیلان مسجد اکبریه در شهر لاهیجان قرار دارد و مسجد جامعه از دیگر مساجد تاریخی است که بر دیوار آن کتیبه‌های دوره صفوی رانصب کرده‌اند.
با توجه موقعیت قرارگیری مساجد تاریخی در بخش قدیمی شهر بازدید از این بنا به نوعی گردشگری شهری محسوب می‌شود، برای گردشگران فرصتی مناسب است که اوقات خوشی را در شهرهای گیلان داشته باشند.
بقعه‌های متبرکه، یکی از جاذبه‌های با ارزش گردشگری
یکی از ویژگی‌های بقعه‌ها یا امامزاده‌ها، برخورداری این بناهای تاریخی از معماری سنتی استان گیلان است که از نظر ظاهری و ساختار با سایر بناهای تاریخی ایران متفاوت است؛ عمده مصالح بکار رفته در این بناهای مذهبی و تاریخی، چوب‌های جنگل‌های هیرکانی موجود در منطقه است که به شکل بسیار زیبا و جالبی تزئین شده‌اند.
بکارگیری اتصالات چوبی بدون استفاده از میخ آهنی و ایجاد اشکال هندسی با اتصالات، در واقع همان هنر مشبک‌سازی است که جلوه‌ای خاص به این آثار تاریخی داده است.
از دیگر ویژگی‌های بقاع متبرکه گیلان بخصوص در منطقه “بیه پیش” که همان بخش شرقی استان گیلان است، وجود نقاشی‌های دیواری بسیار زیبایی است که به اصطلاح به آنها نقاشی‌های مذهبی بقاع گیلان گفته می‌شود، که عمده این نقاشی‌ها درباره واقعه حماسه عاشورا و شمایل امام حسین (ع) و امامزاده‌گان است بخصوص تمثال حضرت ابوالفضل(ع).
تصاویر دیگری نیز به صورت مصور توسط هنرمند نگارگر انجام شده و سعی شده مفاهیم و احادیث مذهبی بر روی جداره بیرونی و داخلی بقاع کشیده شود که در نهایت تمامی این ویژگی‌ها، جلوه‌ای ماندگار از هنر ایرانی و اسلامی را به زائران گردشگران ارائه می‌کند.
