در لابه لای اوراق کتاب تاریخ بشریت و حیات انسانی، چهره های تابناک و برجسته ای بودند که این دوران را با بهترین امتیاز پشت سرگذاشته و با دستیابی به قله قدس و معرفت مقام آدمیت و انسانیت را کسب کردند. عالم وارسته، حاج میرزا جواد تبریزی از جمله عارفان فرهیخته ای بود که با سرمایه عمر خود را با تهذیب خویش و دیگران برکت داد و با هدایت خلق خدا و تربیت شاگردان و عالمان وارسته نام خود را در شبستان عشق و معرفت جاودانه ساخت.

زندگی و احوال

در ۱۳۰۵ خورشیدی در خانواده ای مذهبی در تبریز کودکی چشم به جهان گشود که نام او را جواد نامیدند. او آموزش علوم را در مدارس زادگاهش آغاز کرد و همپای دوستان خود تحصیلات علوم جدید را در همان شهر به پایان رسانید. جواد از این به بعد راه خود را در پیگیری علوم جدا کرد تا فراگیری دانش را با خواسته های قلبی اش منطبق سازد. هوش و استعدادش تا آن حد آشکار بود که در خانواده، مدرسه و محیط زندگی همگان بدان معترف بودند و وی را برای کسب علم جهت موفقیت و رسیدن به شغل و حرفه ای خاص تر ترغیب می کردند اما جواد تبریزی به سبب علاقه زیاد به مکتب غنی اهل بیت(ع) و روحانیت شیعه سودای دیگری در سر داشت. از این رو از ۱۸ سالگی با شوق فراوان و با وجود مخالفت اطرافیان به مدرسه حوزوی تبریز روی آورد و در ۱۳۲۳ خورشیدی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و در مدت چهارسال مقدمات و مقداری از دروس سطح را در زادگاهش به پایان رساند. او در ۱۳۲۷ خورشیدی تبریز را با هدف استقرار در قم و حضور در حوزه علمیه ترک کرد و در قم رحل اقامت افکند و با پیگیری دروس سطح و اتمام این دوره، خود را برای حضور در درس استادان خارج آماده کرد.(۱)

قم، مأمن امنی برای میرزا جواد

میرزا جواد که دیگر در بطن جریان زندگی پرتپش حوزه علمیه قم در دوره زعامت آیت الله بروجردی قرار داشت به جمع شاگردان درس های خارج اساتیدی چون آیت الله سیدمحمد حجت پیوست و همزمان فرصت یافت تا زکات علم خود را بپردازد. بنابراین مشغول تدریس کتاب های سطح نیز شد. این دوره پنج سال طول کشید. در طول این مدت چهار سال از محضر آیت الله رضی زنوزی تبریزی بهره کامل برد و از جلسات پرشکوه درست آیت الله بروجردی استاد مسلم در فقه و اصول بهره لازم را گرفت در حالیکه به دلیل بروز استعدادهایش و موفقیت در فراگیری آموزه های استاد بزرگش آیت الله بروجردی از طرف او به عنوان ممتحن طلاب حوزه علمیه قم انتخاب شد اما میرزا جواد که در ادامه تزکیه، تعلیم و تعلم به آیت الله بروجردی اشتهار یافت و در سال های نخست اقامت در قم بیشترین تدریس را در مسجد نور مقابل شیخان داشت که طلاب و فضلاء بسیاری از محضر درس او فیض می بردند.(۲)

میرزا جواد علاقه وافر خود را به ادامه علم آموزی از میراث ماندگار و معنوی علوی، آن هم در جوار مرقد مطهر امام علی(ع) حفظ کرده بود تا آن حد که تنها آرزویش هجرت به نجف اشرف و پیوستن به راهیان علوم دینی در حوزه پرآوازه علمیه این شهر روحانی بود اما به سبب فقدان امکانات و وجود مشکلات، تحقق آرزویش را در افق دور دست می دید اما تعلق خاطر عمیق به این سفر وی را برای رسیدن به هدفش کوشاتر می کرد و خلوص نیت او نیز سبب شد که خدای متعال این فرصت مغتنم را فراهم سازد.

میرزا جواد در ۱۳۳۲ خورشیدی جهت ادامه تحصیلات به نجف اشرف رفت و تا سال ها نیز بدون استفاده از شهریه و وجوهات معمول در حوزه های علمیه با امکاناتی که در اختیارش قرار می گرفت در نجف به درس و بحث می پرداخت و از افاضات استادان بزرگ و عالی مقام بهره مند شد اما بیشتر از همه از محضر ۲ استاد شاخص حوزه علمیه نجف یعنی آیت الله حاج سید عبدالهادی شیرازی و آیت الله سیدابوالقاسم خویی استفاده کرد. آقا میرزا جواد در بدو ورود به درس آیت الله خویی مورد توجه استاد قرار گرفت تا آن حد که به شورای استفتاء دعوت شد. عضویت او در هیأت استفتای آیت الله خویی، برای وی برکاتی داشت. آیت الله خویی، اعتبار علمی او را تثبیت کرد و وجهه علمی وی را در حوزه بالا برد. از طرفی فرصتی بود که آیت الله تبریزی با مسایل مختلف جهان اسلام و به خصوص جهان تشیع در سراسر جهان آشنا شود زیرا مرجعیت آیت الله خویی، جهانی بود و مقلدان وی در سراسر دنیا وجود داشته اند و از مناطق مختلف جهان استفتا نموده و مسایل خود را با او در میان می نهادند. (۳)

در این ایام حوزه های درس نجف در اوج شکوفایی و شور و نشاط بود. از این رو آقا جواد با تمام توان و با آمادگی ذهنی و روحی کامل در جلسات درس استادان مبرز و معروف حاضر می شد و در اوج کمال عملی به مرحله اجتهاد نایل آمد. کم و بیش آوازه علمی آیت الله شیخ جواد تبریزی در حوزه های علمیه پیچید و عده ای از افراد خبره و فضال و اساتید حوزه علمیه، او را به عنوان مجتهد اعلم معرفی کردند. شیعیان از داخل ایران و خارج مانند عربستان و کشورهای خلیج نیز از وی درخواست رساله عملیه کردند، بنابراین وی با احساس مسوولیت مرجعیت را قبول و رساله عملیه خود را منتشر کرد.

عزیمت به ایران

میرزا جواد تبریزی پس از گذشت ۲۳ سال حضور دائم و فعال در حوزه علمیه نجف اشرف که همراه با آموختن و تحقیق و تدریس و تبلیغ بود، سرانجام در ۱۳۵۵ خورشیدی به هنگام مراجعت از زیارت حرم امام حسین(ع) توسط عوامل رژیم بعث عراق دستگیر و به ایران فرستاده شد. این دستگیری در حقیقت همزمان با اقدام رژیم بعث حاکم بر عراق در دستگیری ایرانیان مقیم عراق و اخراج آنها از این کشور بود. او پس از ورود به ایران بار دیگر در قم ساکن شد و فعالیت های خود را در حوزه علمیه این شهر از سر گرفت. حاج میرزا جواد در مدت اقامت در قم از تمامی وقت خود در مسیر تحقق و تالیف و بحث و تدریس و تربیت شاگردان استفاده کرد و در طول تدریس هزاران طلبه فاضل را تربیت کرد و به جامعه اسلامی تحویل داد و بر اساس روایت همه راویان، حوزه درس او یکی از شلوغ ترین حوزه های درسی در قم به حساب می آمد و تا آخرین روزهای تدریس، درس خارج فقه وی یکی از پررونق ترین جلسات این درس بود.(۴)

تالیفات

از میرزا آقا جواد تبریزی تألیفاتی به یادگار مانده است که تعدادی از آنها چاپ و منتشر شده اند. ارشاد الطالب، اسس القضاء و الشهادات، طبقات الرجال، تکمله منهاج الصالحین و تعلیقه بر آن، رساله توضیح المسایل، مناسک، شرح کفایه الاصول … از جمله کتاب های تالیف شده به وسیله این اندیشمند است.

نگاه میرزا جواد تبریزی به سیاست

برخلاف گروهی از عالمان دینی که توجه و التفاتی به امر سیاسی ندارند و در غیاب سیاست زندگی می کنند، آیت الله تبریزی از جمله فقیهانی بود که به سیاست نگرشی ایجابی داشت و میان دین و سیاست پیوند برقرار می کرد. بدون تردید میرزا جواد تبریزی به دلیل منظر و نیز احاطه ای که بر فقه داشت، استمرار بخش تفکر فقهی آیت الله خویی در حوزه علمیه قم به حساب می آمد. مهمترین اثری که میرزا جواد تبریزی به تفصیل درباره زندگی سیاسی شیعیان در ۲ عصر حضور و غیبت سخن گفته ارشاد الطالب است. او در این اثر همانند بسیاری از فقها از سه منصب برای فقیه جامع الشرایط سخن گفته است. از نظر او حکومت اسلامی در عصر غیبت باید فردی صالح باشد و حدود و تعزیرات شرعی را به اجرا در آورد و به هر تصرفی که موجب حفظ جامعه اسلامی است، اقدام کند. (۵)

سرانجام

سرانجام این اندیشمند عارف پس از حیات و زندگانی پربار در ۱۳۸۵ خورشیدی رخ از نقاب خاک کشید.

منابع:

۱- تبریزی، آیت الله میرزا جواد، قم، نینوا

۲- همان

۳- جعفریان، رسول۱۳۸۵، مقالات تاریخی ، دفتر۴، قم: دلیل ما

۴- آیت الله میرزا جواد تبریزی و حق فقیه در اقامه حکومت دینی

۵- جامع الدرر، ج۲، ص ۲۲۸)