از میان هزاران اثر تاریخی در قالب بنا، مجموعه و آبادی که از جور جابران و تطاول روزگاران به دست ما رسیده است، بسیاری از آنها بر اثر موج های پی در پی فرهنگ جدید از درون تهی شده یا از میان رفته اند. سامان یافتن مطالعات تاریخی ایران بیش از هر چیز نیازمند حفظ این آثار است و این مهم افراد و جریان‌هایی را می طلبد که هم بر این آثار و ارزش آنها آگاه و هم از چنان قوتی برخوردار باشند که بتوانند در برابر سیل فرهنگ جدید ضمن بهره گیری از فواید آن، بایستند. آگاهی و ژرف اندیشی، شناخت عمیق و فرهنگ کهن و جدید، توان فعالیت اجتماعی و دلبستگی به ارزش های دینی و بومی و حتی فعالیت سالم در عرصه مدیریت از جمله ویژگی های بایسته برای این گونه افراد است. اندک تامل واقع بینانه نشان می دهد که حتی این اندازه توانایی هم برای حفظ آثار کافی نیست، بلکه حفظ و مرمت، مستندسازی آثار تاریخی مقدمه مطالعه در این آثار است. به سخن دیگر کار در تاریخ معماری ایران مجموعه ای از فعالیت های تحقیق، مدیریت، سیاست و مرمت به شمار می رود که همه این کارها نیازمند بنیادهای نظری استوار نیز است.
پیمودن راهی چنین دشوار نیازمند کار گروهی، سراسری و سازمان یافته افرادی بزرگ، هنرمند و کوشا است که در همه حوزه های یاد شده سرآمد باشند و بتوانند تمامی این راه را یکجا نظاره کنند و طرحی جامع و استوار برای آن در اندازند. سید باقر آیت الله زاده شیرازی از جمله این افراد بود. در او صفات جامعی وجود دارد که در کمتر فردی گرد آمده است. شیرازی درباره معماری، نظریه های کلان، جدی و متکی بر شواهد داشت. از سوی دیگر در جزییات ساختمان و مرمت صاحب نظر بود. آشنایی عمیق و آغشتگی او با فرهنگ دینی و بومی ایران این امکان را برای او فراهم آورد که آثار را نه منفک بلکه در این فرهنگ ملاحظه کند. او را به حق باید تکیه گاه همه اندیشمندان و کارورزان پیر و جوان تاریخ معماری ایران و نقطه وحدت و اتصال مورخان، طراحان و محققان معماری، شهرسازی و باستان شناسی ایران دانست.(۱)
زندگینامه باقر آیت الله زاده شیرازی
باقر آیت الله زاده شیرازی در ۱۳۱۵ خورشیدی در نجف اشرف و در خانواده ای روحانی چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در همان شهر و تحصیلات متوسطه را در مدرسه دارالفنون تهران به پایان رسانید. معماری رشته مورد علاقه او به شمار می رفت که با راه یافتن به دانشگاه تهران در این حوزه به تحصیل و فعالیت خود ادامه داد. شیرازی در ۱۳۴۵ خورشیدی با درجه عالی از این دانشکده فارغ التحصیل شد و با گرفتن بورسیه برای ادامه تحصیل در زمینه مرمت به رم در ایتالیا رفت و در آنجا با یکی دیگر از معماران و هنرمند به نام کیوان خسروانی درس مرمت خوانده و به اتمام رساند و سپس به کشور مراجعت کرد. در ۱۳۴۵ خورشیدی در وزارت فرهنگ و هنر سابق در دفتر فنی استخدام شد و نظر به هوش، استعداد و علاقه ای که به این رشته داشت، بزودی مورد تقدیر و تمجید وزیر وقت قرار گرفت.(۲)
مطالعه زندگی باقر آیت الله زاده شیرازی در مقام معلم و استاد مستلزم نگاهی عمیق به همه سطوح وجوه زندگی پربار از جمله بستر رشد و شکوفایی در محیط خانه، دانشگاه و کار دارد. وجود شخصیت های حرفه ای و متعدد در او همچون کارشناسی، مدیریت و مرمت گری بناهای تاریخی و تحقیق درباره تاریخ معماری ایران زمین و در نهایت مجموعه ویژگی های بارز را می توان یکجا در شخصیت شیرازی یافت.
موضوع تدریس او بیشتر در حیطه معماری مرمت و شاخه‌های گوناگون آن بود که به سبب داشتن تجربه های ممتاز، روش آموزشی شاخصی به شمار می رفت. درس او مختص دانشگاه نبود، بلکه عرصه‌های گوناگون حضورش برای درس و بحث تلقی می شد، از این رو نباید شاگردان وی را فقط در کلاس‌های درس دانشگاه جستجو کرد، بلکه هر جا که شیرازی حضور داشت، شاگردانش گرد او بودند. معلمی فقط شغل شیرازی نبود، بلکه آموزش در کنار تربیت دغدغه زندگی وی محسوب می شد. از این رو در اواخر زندگی فقط به درس، بحث، راهنمای دانشجویان و انتشار منابع درسی پرداخته است. اگر بخواهیم شخصیت شیرازی را بررسی کنیم، باید یک چشم انداز درست و نزدیک به واقعیت از او ارایه دهیم. کارشناس بودن از ویژگی‌های همیشگی شیرازی به شمار می‌آید و پویایی و حرکت داشتن در محیط کار در این ویژگی خلاصه و گنجانده می شود. یکی از رازهای موفقیت خود را داشتن کارشناسی و مدیریت می‌دانست و بر آن بود که اگر کارشناسان اختیار مدیریت داشته باشند، می‌توانند برنامه‌های کارشناسی و علمی خود را پیاده کنند و در سایه آن به نتایج مثبت و مفید دست بیابند.(۳)
فعالیت های اجرایی شیرازی
شیرازی را به عنوان استاد چیره دست در مرمت بناهای تاریخی در ایران و چهره‌ای شناخته شده در جهان می شناسند. او در مرمت تمام بناهای تاریخی دست داشت. شیرازی در مقطعی به عنوان ریاست دفتر حافظت آثار باستانی اصفهان قرار انتخاب و در بازسازی و زنده سازی آثار مهم معماری اصفهان مشغول به کار و روی مساجد کاخ ها و سایر نقاط کار می کرد. مرمت چهل ستون، هشت بهشت، عالی قاپو و آثار دیگر از جمله فعالیت های او به شمار می رود. او با سعی فراوان توانست مردم هنر دوست اصفهان را به نگهداری و ترمیم آثار قدیم خود ترغیب کند و آثاری چون پارک ها، مساجد، کاخ ها، پل ها و …. زیر نظر مستقیم او مرمت شدند و گاهی دیده شده که به طور شخصی آستین بالا می زد و مانند یک کارگر معمولی کار می کرد. با این حال هیچگاه مدعی سبک و شیوه ای خاص برای خود نبود. او را به حق دایره المعارف ملی زنده مرمت می دانستند. (۴)
پژوهشگر و محقق
وجه کارشناسی و نگاه علمی شیرازی از او پژوهشگری برجسته در حوزه معماری و شهر شناسی ایران زمین ساخته بود. آثار مکتوب پرشمار او نیز تاثیری عمیق بر تاریخ معماری ایران زمین داشته است و بیشتر افرادی که در این باره دست به قلم برده اند از نظریه های او بهره گرفته اند. شیرازی با بسیاری از دیگر هنرمندان این عرصه از نظر گستردگی و عمق دانش درباره معماری و شهرسازی ایران تفاوت بارزی داشت، او اهل نظریه‌پردازی بود و دانش خود را در قالب نظریه سامان می‌داد. تجربه‌های شیرازی در همه دوران‌های فعالیتش در لباس معلمی به شاگردانش منتقل می شد. تدریس در دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی از جمله فعالیت های او به شمار می روند.
وی از بنیانگذاران سازمان میراث فرهنگی کشور بود که تهیه پیش نویس اساسنامه و لایحه قانونی تشکیل سازمان میراث فرهنگی کشور را عهده دار بود و در شکل گیری مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی نیز نقش تاثیر گذاری داشت. او دبیر کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران و عضو هیات علمی کنگره بود که تاسیس دبیرخانه کنگره، برگزاری سه دوره این کنگره ملی در ارگ بم و ویراستاری علمی و کوشش در چاپ پانزده جلد مجموعه مقالات سه کنگره مذکور را عهده دار شد. آیت الله زاده شیرازی موسس و عضو هیات تحریریه فصلنامه علمی، فنی و هنری «اثر» وابسته به سازمان میراث فرهنگی کشور و تا شماره ۴۱، مدیرمسوول این فصلنامه بود. این مجله، فضایی را فراهم آورد که تلاشگران صحنه میراث فرهنگی کشور قادر باشند، نتیجه تلاش ها و مطالعات خود را منتشر کنند.
شیرازی همچنین موفق به کسب عناوین «چهره ماندگار و خادم میراث فرهنگی» شد. به خاطر مرمت بناهای تاریخی و ترجمه کتاب «معماری اسلامی» نوشته هیلن براند جایزه یک دوره بنیاد جهانی آقاخان را نیز به خود اختصاص داد. عضویت در گروه مؤسس بنیاد ایکوموس و عضویت در هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی نیز از دیگر فعالیت های شیرازی بوده اند.
او افزون بر مقام شامخ علمی در رفتار و منش خود بسیار متواضع، خاضع و فروتن بود و تمامی شئون زندگی وی اعم از کاری یا شخصی بر پایه سادگی و بی آلایشی بود. قدرشناسی و خشوع شیرازی به ویژه در قبال معلمان و آموزگارانش از دیگر ویژگی های استاد بود.
سرانجام شیرازی
سرانجام باقر آیت الله زاده شیرازی پس از سال ها تلاش در حفظ و مرمت آثار تاریخی کشور در ۲۸ مرداد ۱۳۸۶ خورشیدی در مراسم بزرگداشت خود در مرکز هنرپژوهی نقش جهان در مقدمه سخنرانی‌اش آیه‌ای با این مضمون که “و صبر کن که خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نکند ” (آیه ۱۱۵ سوره هود) قرائت کرد و پس از آن هنگام سخنرانی بقیه مدعوین دچار حمله قلبی شد که در راه رساندن به بیمارستان چشم از جهان فروبست.
پی نوشت:
۱. آیت الله شیرازی، باقر، تخریب اثر تاریخی حمام خسروآقا، در اثر ۱۳۷۴
۲. هیلن براند، معماری اسلامی، ص هفت
۳. فیلدن، بین دو زلزله، ص ۳
۴. وصیت نامه، در مرمت، سال دوم ش ۱۹، ص ۳
