فرارو- پایگاه خبری “آسیاتایمز” در گزارشی ضمن بررسی روند آخرین تحولات مرتبط با مذاکرات تنش زدایی میان ایران و عربستان، به طور خاص به این مساله اشاره کرده که دیدار‌های اخیر مسوولان ایرانی و عربستانی در عراق و آمریکا حاکی از این هستند که دو طرف در حال ترسیم یک نقشه راه جهت بهبود روابط دوجانبه حتی در قالبی محدود هستند.
آسیاتایمز در این رابطه می‌نویسد: «علی رغم وجود تنش‌ها و اختلافات گسترده و قدیمی در روابط ایران و عربستان در مورد موضوعاتی نظیر بحران‌های عراق، لبنان و افغانستان، دیدار‌های اخیر مسوولانِ دو کشور در عراق و آمریکا حاکی از این است که تغییراتی قابل توجه در روابطِ این دو کشور رقیبِ خاورمیانه‌ای در حال وقوع است.
برخی منابع به این مساله اشاره دارند که در جریان چهار ملاقات مسوولان ایران و عربستانی در عراق و یک ملاقات آن‌ها در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورکِ آمریکا، ایرانی‌ها به عربستان سعودی، نقشه راهی را جهت تنش زدایی و بهبود مجدد روابط دو طرف پیشنهاد کرده اند و منتظرِ پاسخ طرفِ سعودی هستند.
به گزارش فرارو، به احتمال فراوان، نقشه راهِ ارائه شده از سوی ایران، طیفی از موضوعات را شامل می‌شود و با در نظر گرفتنِ مورادی نظیر عقب نشینی و کاهش حضور نظامی آمریکا در منطقه خاورمیانه، ترس از اوج گیری تنش‌ها در آینده، چالش‌های اقتصادی و مجموعه‌ای از دیگر مسائل، عملا تهران و ریاض را در امر تنش زدایی در روابط دو جانبه خود مصمم‌تر کرده است (حداقل در شرایط کنونی).
با این همه، باید اذعان کرد که هنوز هم در روابط عربستان و ایران، موارد و موضوعاتی هستند که موجب ایجاد اختلاف و اصطکاک در روابط دو طرف می‌شوند. در این راستا، موضوعاتی نظیر مبهم بودن رویه‌های آتی دولت “ابراهیم رئیسی” در حوزه مسائل منطقه‌ای و همچنین سرنوشت نامشخص توافق برجام نیز بر روند تنش زدایی میان تهران و ریاض سایه افکنده است.
با این همه، “حسین امیر عبداللهیان” و “فیصل بن فرحان” وزرای خارجه ایران و عربستان اخیرا در موضع گیری‌های خود، ارزیابی سازنده و مثبتی را از مسیر طی شده در روند تنش زدایی میان دو کشور ارائه کرده اند. در این راستا، برخی ناظران و تحلیلگران بر این باورند که اگرچه تاکنون در روند تنش زدایی ایران و عربستان، تصمیمات راهبردی چندانی اتخاذ نشده با این حال حتی یک تنش زداییِ تاکتیکی نیز در شرایط کنونی به نفع هر دو طرف است.
نگرانی‌های عربستان سعودی
عربستان سعودی سال هاست که یک رقیب منطقه‌ای جدی برای ایران بوده و به اَشکال مختلف ایران را به مثابه دشمن خود تعریف و از آن تصویر یک دشمن را نیز به جهانیان ارائه کرده است. سعودی‌ها روند دشمنی‌های خود با ایران را از سال ۲۰۱۱ و همزمان با وقوع انقلاب‌های عربی (بهار عربی) تشدید کردند.
در آن دوران، ناآرامی تا حد زیادی بسیاری از کشور‌های عربی را با خود درگیر کرد و سعودی‌ها وقوع بهار عربی را بیش از همه در راستای منافع ایران ارزیابی می‌کردند. آن‌ها حتی این اتهام را علیه تهران مطرح می‌کردند که ایران در پسِ پرده از بهار عربی حمایت می‌کند تا از این طریق دامنه نفوذ منطقه‌ای خود را توسعه بخشد. نقطه تاکید در چهارچوب این استدلال، افزایش نفوذ منطقه‌ای ایران در چهارچوب آنچه “هلال شیعی” یا “محور مقاومت” خوانده می‌شود، بوده است.
در این دوران و به طور خاص همزمان با تشکیل ائتلاف سعودی و جنگ آن علیه یمن، عربستان از حمایت‌های ویژه “دونالد ترامپ” رئیس جمهور سابق آمریکا نیز برخوردار شد. ترامپ نخستین سفر خارجی خود پس از کسب کرسی ریاست جمهوری آمریکا را نیز به مقصد ریاض پایتخت عربستان انجام داده بود (سال ۲۰۱۶).
“آندریاس کریگ” از “مدرسه مطالعات امنیتی دانشگاه سلطنتی انگلستان” می‌گوید: “با این حال، اکنون و با حضور جو بایدن در مقام ریاست جمهوری آمریکا، ترسی گسترده در پادشاهی سعودی مبنی بر اینکه واشنگتن احتمالا پادشاهی عربستان را رها خواهد کرد و توجه خود را بر منطقه آسیا و پاسیفیک و تهدیدات از جانب چین متمرکز خواهد کرد، به وجود آمده است”.
در این میان، انجام حملات گسترده پهپادی و موشکی به تاسیسات شرکت نفت آرامکو در بقیق عربستان (سال ۲۰۱۹) نیز نقشی قابل توجه در چرخش رویه‌های عربستان نسبت به ایران بازی کرده است. این حمله که توسط حوثی‌ها انجام شده بود، به زعم برخی از ناظران و تحلیلگران با فناوری نظامی ایران و با دقت بالا اتفاق افتاد. در همان دوران، دولت ترامپ هیچگونه واکنشی نسبت به ایران نشان نداد و اکنون نیز دولت بایدن از پایان حمایت آمریکا از ائتلاف سعودی و جنگ آن علیه یمن خبر داده و در عین حال سامانه‌های دفاع ضدموشکی پاتریوت خود را نیز از خاک عربستان خارج ساخته است.
تحت این شرایط، اینطور به نظر می‌رسد که “محمد بن سلمان” ولیعهد سعودی که عملا بسیاری از امور این کشور را تحت کنترل خود دارد، راهی جز دسترسی به یک مکانیسمِ توام با تشن زدایی با ایران را پیش رویِ خود نمی‌بیند.
در این رابطه، عده‌ای از تحلیلگران به “مدلِ امارات” اشاره می‌کنند و می‌گویند: “پس از آنکه اماراتی‌ها سطح تنش‌های خود را با ایران را افزایش دادند و متوجه آسیب‌های جدی این مساله برای امنیت ملی خود شدند، خیلی زود عقب نشینی کرده و یک هیات امنیتی را به ایران فرستاده و عملا خود را از تیررس ایران خارج ساختند. عربستان نیز در شرایط کنونی در حال انجام یک اقدام مشابه است”.
معادله هسته‌ای ایران
جدای از آنچه تاکنون گفته شد، تحولات مرتبط با احیای توافق برجام و همچنین گمانه زنی‌های مختلف در مورد ازسرگیری مذاکرات میان تهران و واشنگتن نیز تا حدی بر محاسبات کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس در تعامل با ایران تاثیرگذار بوده اند. البته که آینده این توافق نیز تا حد زیادی مبهم است و این مساله مخصوصا در شرایطی که آمریکا، نیروهای نظامی خود را در منطقه به شدت کاهش داده، بیش از پیش ابعاد جدیدتری را به خود می‌گیرد.
در شرایط کنونی، ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور جدید ایران، رویکرد سخت گیرانه تری را در قبال معادله برجام دارد و هرگونه مذاکره‌ای را، در صورتی که دستاورد‌های عینی برای ایران داشته باشد، مورد قبول می‌داند. در این شرایط، ایران به پیشرفت‌های اتمی قابل ملاحظه‌ای نیز دست یافته که همین مساله، هرگونه احیای توافق برجام را با چالش‌هایی اساسی رو به رو می‌کند. در این چهارچوب، سعودی‌ها این تحلیل را دارند که سطح تنش‌ها میان تهران و غرب (و متحدان منطقه‌ای آن نظیر اسرائیل)، در صورتِ به بن بست رسیدن مذاکرات احیای برجام، به نحو بی سابقه‌ای بالا خواهد رفت و حتی می‌تواند به تقابل نظامی با تهران نیز ختم شود. از این رو، سعودی‌ها قصد دارند تا با ایران روند تنش زدایی را در پیش گیرند تا از هرگونه درگیری احتمالی که شاید در آینده اتفاق بیفتد، کشورشان را در امان نگه دارند.
معما‌های ایرانی
انگیز‌های تهران از تشن زدایی با ریاض، تا حد زیادی ماهیتی متفاوت دارند. ایران از عربستان سعودی نمی‌ترسد با این حال انگیزه‌های زیادی جهت تنش زدایی محدود با عربستان و لغو تحریم‌ها (و یا حداقل کم اثر کردن تحریم‌ها) علیه خود دارد.
اقتصاد ایران در سال‌های اخیر آسیب‌هایی جدی را از تحریم‌های دولت آمریکا متحمل شده است. با این حال، تنش زدایی میان تهران و ریاض و از سرگرفتن مبادلات تجاری میان دو کشور موجب خواهد شد تا حدی، فشار‌های اقتصادی علیه ایران کاهش یابند. از سویی، تهران بهبود روابط با عربستان را مساله‌ای می‌بیند که با استفاده از آن می‌تواند میان ریاض و واشنگتن نیز ایجاد تختلاف کند. جدای از این ها، ایران از طریق توسعه روابط با عربستان سعی ارد تا از ایجاد یک ائتلاف منطقه‌ای علیه خود نیز جلوگیری کند.
با این همه، با توجه به نیات متفاوت ایران و عربستان در روندِ تنش زدایی دو کشور و همچنین اختلافات گسترده آن‌ها در موضوعات مختلف، یک سوال اساسی ایجاد می‌شود و آن این است که براستی روند تشن زدایی میان تهران و ریاض تا کجا می‌تواند پیش رود؟»
