یکی از جذابیت‌های هر منطقه‌ای، وجود موزه‌های تاریخی و طبیعی آن است. این موزه‌ها یادگارانی هستند که تاریخ و آداب رسوم گذشتگان را به نمایش می‌گذارند و سرمایه‌ای برای آیندگان بشمار می‌روند. استان گیلانی نیز دارای موزه‌های بسیاری است. مسافرانی که از مسیر جنوبی استان وارد گیلان می‌شوند، در ابتدای ورودی شهر رشت و در منطقه سراوان، در ابتدای جاده کمربندی سراوان به فومن، موزه میراث روستایی گیلان قرار دارد که یک موزه فضای باز است. در این موزه بزرگ و زیبا از اقصی نقاط استان گیلان خانه‌های سنتی گیلان جمع‌آوری شده است. به این صورت که ابتدا پس از شناسایی خانه قدیمی روستایی، آنها را واچینی می‌کنند و براساس نقشه و طرح اصلی بنا، در موزه دوباره سرهم‌بندی و دوباره‌چینی می‌کنند. این موزه در محیطی طبیعی و جنگلی به‌عنوان موزه مساکن روستایی تنها موزه معماری روستایی ایران و شاید قاره آسیا ساخته شده‌است، مطالعات اولیه این موزه از سال ۱۳۸۲ آغاز شد و در سال ۱۳۸۵ با ساخت ۳ خانه در حوزه جلگه شرق افتتاح و به بهره‌برداری رسید.
در این موزه که حدود ۲۰ سال از تاسیس آن می‌گذرد، سعی شده خانه‌های بومی و سنتی استان گیلان را که در گذشته روستانشینان برای سکونت می‌ساختند از روستاهای دور و نزدیک جمع‌آوری کنند و در فضای باز و در محیطی پوشیده از درختان جنگل‌های هیرکانی به نمایش گذارند. از ویژگی‌های این موزه، وسعت نسبتاً زیاد چند ده هکتاری است، از موقع احداث این موزه فیلم‌های زیادی از امکانات موزه برای تولید مجموعه‌های نمایشی استفاده شده است و علاوه بر کارکرد موزه‌ای، فضایی برای فعالیت‌های هنری نیز ایجاد شده است.
موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی رشت:
موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی رشت از دیگر موزه‌های این استان است، و اولین موزه‌ای است که در سال ۱۳۴۹ شمسی در خیابان طالقانی (بیستون) افتتاح شد. موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی رشت در خانه میرزا حسین کسمائی قرار دارد، که از یاران نهضت جنگل و اولین مدیر روزنامه جنگل بود؛ در واقع این روزنامه ارگان نهضت جنگل محسوب می‌شد. خانه پس از خرید و پاره‌ای تغییرات به موزه تبدیل شد و دو بخش مردم‌شناسی در طبقه همکف و باستان‌شناسی در زیرزمین ساختمان جهت نمایش آثار در نظر گرفته شد. بیشترین آثاری که در بخش باستان‌شناسی قرار دارد، شامل سفالینه‌ها، ابزار فلزی از آلیاژ مفرغ، زیورآلات سیمین و زرین است. آثار بدست آمده از کاوش تمدن مارلیک در میان سایر آثار، از جایگاه خاصی برخوردار است، وجود ماکت قلعه‌رودخان، سنگ قبرهای گورستان اُمام املش و آثار دوره اسلامی که نوعاً از کاوش‌های علمی که در سطح استان بدست آمده از دیگر جاذبه‌های این موزه محسوب می‌شود که از این میان می‌توان به اشیای کاوش قلعه لیسار اشاره کرد، آثار ساخته شده از سنگ مربوط به عصر حجر، از قدیمی‌ترین اشیای این موزه است.
در گذشته در بخش مردم‌شناسی، فعالیت روستانشینان اعم از چادرشب بافی، تولید ابریشم و دیگر فعالیت‌های کشاورزی به همراه ادوات زراعت به نمایش گذاشته شده بود، و نمایش اسناد دست‌نویس، مزین‌بخش دیوارهای این موزه بود.
موزه رشتی‌دوزی واقع در پارک محتشم رشت، دیگر موزه زیبای استان و شامل ۳ طبقه است که در طبقه دوم این بنا، آثار رشتی‌دوزی از هنرمندان گیلانی و ماکت مردمان گیلان با پوشش البسه محلی به نمایش گذاشته شده است.
موزه نظامی بندر انزلی:
از دیگر موزه‌های استان گیلان می‌توان موزه نظامی بندرانزلی را نام برد که در جزیره میان پشته قرار دارد، این جزیره بخشی از ساحل بندرانزلی را شامل می‌شود، درختان سرو و نارنج، مزین‌بخش فضای باز موزه است، ساختمان موزه بنایی است که به روش معماری اروپایی شرقی و در ۲ طبقه مرتفع ساخته شده است، وسایل جنگی قدیمی و ادوات جدید، به‌همراه هم در این موزه قابل مشاهده است.
تعدادی تانک و نفربر عراقی که در ایام دفاع مقدس به غنیمت گرفته شده بود در حیات پیرامونی این موزه به نمایش گذاشته شده است، وسایل شخصی و ظروفی که با نقش سلطنتی نشانه‌گذاری شده‌اند، فضای داخلی موزه را تزئین می‌کنند، این موزه دارای حیاطی زیبا و چشم‌انداز مناسبی به سوی دریای کاسپین دارد.
موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی رشت:
از دیگر موزه‌های استان گیلان می‌توان به موزه تاریخ چای ایران در شهر زیبای لاهیجان ملقب به عروس شهرهای گیلان اشاره کرد، این موزه در بالای تپه‌ای که مشرف به شهر است و در جهت شرقی لاهیجان قرار دارد، در واقع ساختمان آن، آرامگاه میرزا محمد قوانلو ملقب به کاشف‌السلطنه بود که در سال ۱۳۷۵ در این بنای زیبا، موزه تخصصی چای ایران تاسیس شد.
ساختمان موزه از بیرون با نمایی از آجری‌های خشتی و به رنگ قرمز جلوه‌ای خاص به این موزه داده است و فضای داخلی موزه در دو طبقه برای نمایش آثار و وسایل تولید چای در نظر گرفته شده است، انواع سماورهای قدیمی زغال‌سوز، قندان‌ها، فنجان‌ها، قوری‌ها و دیگر وسایل طبخ در قفسه‌های موزه برای تماشای به نمایش گذاشته شده است، آثار شخصی، عکس‌ها و دیگر وسایل کاشف‌السلطنه در این موزه به همراه سردیس او، جلوه‌ای خاص به موزه داده است. مقبره کاشف در انتهای جهت غربی بنا قرار دارد که متن سنگ قبر علاوه بر اطلاعات فردی از متوفی به نحوه مرگ او که سقوط اتومبیل به دره در مسیر بندر بوشهر بود اشاره دارد. در مجموع این موزه بازدیدکنندگان را تا حدودی با تولید چای آشنا می‌کند.
موزه جنگ جهانی دوم (ونگارد):
در ابتدای جاده لاهیجان به لنگرود و در محله قصاب‌سرا، موزه جنگ جهانی دوم (ونگارد) قرار دارد که توسط بخش خصوصی ساخته شده است، این موزه با استفاده از وسایل آن دوره که بیشر آنها از خارج کشورخریداری شده است، یادآور سال‌های ۱۹۳۹تا ۱۹۴۵ میلادی است که دول آلمان، ایتالیا و ژاپن از یک‌سو بعنوان دول متحد؛ و آمریکا، فرانسه، انگلیس و شوروی بعنوان دول متفق، بازیگر اصلی این جنگ خانمان‌سوز بودند. در این موزه سعی شده است به اجمال با رویدادهای آن دوره آشنا شویم. ماکت تفنگ‌ها، لباس‌ها، نشان‌ها از جمله وسایلی است که در این موزه دو طبقه به نمایش گذاشته شده است.
در انتهای شرق گیلان و در شهرستان رودسر بخش چابکسر در کنار جاده اصلی گیلان به مازندران، روستایی قرار دارد که قاسم‌آباد سفلی(پایین قاسم آباد) نامیده می‌شود، در میان این روستای تاریخی که به عنوان روستای چادرشب بافی جهانی ثبت شده است موزه مردم شناسی قاسم‌آباد قرار دارد، این موزه خصوصی اشیاء تاریخی و قدیمی از زندگی مردم در گذشته به خصوص مراحل تولید و بافت چادرشب، را به نمایش می‌گذارد، وجود درختان و باغ‌های پر از گل‌های تزئینی، فضایی رویایی را بوجود آورده است.
گزارش از سیدمهدی میرصالحی، رئیس گروه حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان
