«اگر بخواهیم به جایگاه و اهمیت آریان در تاریخ کشورمان نظر کنیم، باید در درجۀ اول او را پژوهشگر و مؤلفی مهم بدانیم. دو اثر وی با نام‌های «مسیح در ادبیات فارسی» و «زن در داستان‌های قرآن» آن‌قدر سترگ هستند که به این پژوهنده اعتبار ویژه ببخشند.»
این قسمتی از صحبت‌های لیلا معصومی نایینی، دانش‌آموختۀ دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، شاعر و پژوهشگر است که دربارۀ شخصیت قمر آریان در دنیای فرهنگی و ادبی کشورمان مطرح کرد. معصومی نایینی در گفت‌وگو با ایسنا و در واکاوی زندگی قمر آریان، شخصیت درخشان زبان و ادبیات فارسی ایران‌زمین، چنین آغاز کرد: این زن ادیب و مترجم، در ابتدای سدۀ ۱۳۰۰ شمسی و در شهر قوچان به دنیا آمد. زمانی که قمر به سن مدرسه رسید، قوچان از داشتن مدارس دخترانه محروم بود. بنابراین، پدر او که از بزرگان و نامداران قوچان محسوب می‌شد در این شهر دبستانی دخترانه تأسیس کرد. در همین مدرسه بود که آریان ۶ سال اول ابتدایی را پشت‌سر می‌گذارد.
این پژوهنده افزود: پس از آن تا سه سال نیز زیرنظر معلم سرخانه درس می‌خواند. سپس برای تحصیل در مقطع دهم تا دوازدهم به همراه خواهر خود راهی شهر مشهد شد. بر اساس همین سرگذشت کودکی و نوجوانی قمر آریان باید گفت که خانوادۀ او در زمانی که تحصیل دختران فراگیر نبود، حامی و پشتیبان او در این عرصه بودند.
وی دربارۀ ورود آریان به دانشرا نیز توضیح داد: آریان جوان دو سال نیز در دانشسرای مقدماتی شهر مشهد به تحصیل مشغول شد. پس از پایان این دوره با هدف ادامه‌تحصیل به شهر تهران آمد و در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران پذیرفته شد و درسش را شروع کرد.
در جست‌وجوی مسیح فارسی
این پژوهشگر شعر و تاریخ ادبیات فارسی به آشنایی آریان با عبدالحسین زرین‌کوب هم اشاره و بیان کرد: در همین سال‌های تحصیل در دانشکدۀ ادبیات با عبدالحسین زرین‌کوب، ادیب و مورخ نامدار، آشنا شد. این آشنایی پس از چند سال به ازدواج آن دو که باید گفت بسیار خاص و ادبی بود، منجر شد. معروف است که قمر آریان همسرش را با نامی مخصوص، یعنی «عبدی» صدا می‌زد.
معصومی نایینی ضمن تأکید بر اینکه آریان و زرین‌کوب از این پس با یکدیگر به تحصیل ادامه دادند و هر دو به دریافت دکترای ادبیات و زبان فارسی موفق شدند، اظهار کرد: موضوع پایان‌نامۀ دکترای آریان «تأثیر دین مسیحیت در ادبیات فارسی» بود. پژوهش و نگارش این رساله تا هفت سال به درازا کشید. امروزه، این پایان‌نامه در قالب کتاب و با عنوان «چهرۀ مسیح در ادبیات فارسی» منتشر شده است و در موضوع خود مرجعی مهم به شمار می‌آید.
این مدرس ادبیات فارسی خاطرنشان کرد: ازدواج آریان و زرین‌کوب نزدیک به ۴۰ سال دوام آورد که در تمام این مدت پژوهش‌های ادبی و تاریخی آنان نیز دنبال شد. زرین‌کوب در حدود ۵۰ اثر از خود به جای گذاشت. قمر آریان نیز بسیار پرکار بود، اما برخلاف همسرش بیشتر کتاب‌هایش ترجمه‌ای بود. شمار بسیار زیادی هم مقالۀ پژوهشی و تألیفی از آریان به یادگار مانده است که در حوزۀ ادبیات کشورمان دارای اهمیت است.
او با تأمل در زندگی پژوهشی و دانشگاهی آریان و نظر به کتاب معروفش «مسیح در ادبیات فارسی» چنین تشریح کرد: این کتاب چندین بخش دارد. نویسنده در یک بخش به سراغ خود آیین مسیحیت می‌رود. مسیحیت در قرآن و تصوف و زبان و ادبیات فارسی مسئلۀ مهمی است که در این کتاب واکاوی می‌شود. آریان با تکیه بر اشعار شاعران متعددی، چون حافظ، جامی، خاقانی، نظامی و بسیاری دیگر از سرایندگان فارسی به این موضوع می‌پردازد.
این محقق با یادکردن از کتاب دیگر آریان، یعنی «زن در داستان‌های قرآن» ادامه داد: ریشۀ این کتاب یک تکلیف درسی در دانشگاه بود که در گذر زمان آن را تکمیل کرد. در سالیانی که زرین‌کوب بیمار بود، آریان خیلی از کارهای تحقیقاتی خود را تعطیل کرد. درواقع وقت اصلی خود را برای پرستاری از زرین‌کوب گذاشت. سرانجام، پس از درگذشت زنده‌یاد زرین‌کوب آریان به چاپ کتاب «زن در داستان‌های قرآن» تصمیم گرفت نظر همسرش هم در زمان حیات همین بود.
این شاعر اهل اصفهان در ادامۀ توصیف و تبیین کتاب گفت: کتاب «زن در داستان‌های قرآن» با مقدمۀ احمد مهدوی دامغانی منتشر شد. در این اثر، نمونۀ خوبی از تطور نثر فارسی یافتنی است به‌دلیل اینکه از کتبی چون «مجمل التواریخ و القصص»، «تاریخ طبری»، «تاریخ یعقوبی» و «روضه الصفا» در این پژوهش استفاده کرد. این کتاب برای آشنایی با زنان قرآنی و سرگذشت کسانی چون حوا همسر لوط، بلقیس، آسیه، زلیخا، حضرت مریم(س) مرجعی اساسی محسوب می‌شود.
این ادب‌پژوه به کتاب تألیفی دیگر آریان، یعنی «کمال‌الدین بهزاد» نیز نظر و توصیف کرد: این هم پژوهشی پراکنده بوده که به مرور سامان‌یافته می‌شود. کمال‌الدین بهزاد نگارگر مشهور دوران تیموری در قرن نهم هجری قمری است و همین اثر آریان منبعی جامع برای آشنایی با زندگی و آثار این هنرمند به شمار می‌آید. کتاب دیگر آریان با عنوان «ایران؛ تاریخ، فرهنگ و هنر» حائز اهمیت است. «ادبیات ایران پس از اسلام» یکی از مقالات خواندنی و ارزشمند کتاب اخیر به قلم آریان محسوب می‌شود.
فرهیخته‌ای همراه و همدل
فعال حوزۀ فرهنگ و ادبیات شهر اصفهان سپس از ترجمه‌های آریان یاد و تشریح کرد: یکی از ترجمه‌های او با عنوان «جهان اسلام» از برتولت اشپولر است. «شرق نزدیک در تاریخ، یک سرگذشت هزارساله» ترجمۀ مهم دیگری از این زن ادیب است که اثری از فیلیپ خوری به شمار می‌رود. هر دو را آریان از زبان انگلیسی ترجمه کرده است. به‌طورکلی، غالباً ترجمه‌های او از این زبان بود، هرچند به فرانسوی نیز تسلط داشت.
او به مقاله‌نویسی آریان نیز نگاه و اظهار کرد: در حدود ۵۰ مقاله با تمرکز بر پژوهش در زبان و ادبیات فارسی و نیز موضوعات فرهنگی ایران از این محقق شاخص به یادگار مانده است. بیشتر این مقالات در مجله‌ای بنام «بخارا» منتشر می‌شد.
معصومی نایینی که در حوزۀ گردشگری فرهنگی و تاریخی نیز فعالیت دارد، افزود: اگر بخواهیم به جایگاه و اهمیت آریان در تاریخ کشورمان نظر کنیم، باید در درجۀ اول او را پژوهشگر و مؤلفی مهم بدانیم. همان دو اثر «مسیح در ادبیات فارسی» و «زن در داستان‌های قرآن» آن‌قدر سترگ هستند که به این پژوهنده اعتبار ویژه ببخشند. کارهای ترجمه‌ای او نیز حائز اهمیت است.
وی از زاویۀ دیگر نیز به تأثیرگذاری آریان در قلمرو فرهنگ و ادبیات فارسی نظر کرد و توضیح داد: همراهی قمر آریان با عبدالحسین زرین‌کوب بسیار همدلانه و سازنده بود و این یاریگری باید مورد توجه جدی قرار بگیرد. نباید انکار کرد که این همراهی آریان چه تأثیری بر شخصیت علمی و دستاوردهای گسترده و شایان همسرش داشت. اگر آریان در کنار زرین‌کوب نبود، امروزه ما از آثار ارزشمند و پرشمار این مرد ادیب و تاریخ‌دان محروم بودیم.
این پژوهشگر که دفتر شعر «سارویه» نیز در کارنامۀ خود دارد، یادآور شد: آریان و زرین‌کوب اثری مشترک موسوم به «از نی‌نامه» هم دارند که در خصوص مثنوی و مولاناست. این دو فرهیخته و اندیشمند فرزندی نداشتند، اما آثار فراوان و پرارجی که از خود به جا گذاشته‌اند را باید بهترین یادگار آنان دانست که گویی فرزندانشان هم هستند. آریان سرانجام در ۹۰سالگی و در ۲۳ فروردین ۱۳۹۱ شمسی از دنیا رفت.
