عروسکها راویان خاموش فرهنگ هر قوم و ملتی هستند. نخستین بازیچه های کودکان هر سرزمین و از به یادماندنی ترین خاطرات در ذهن آدمیان. آنها نه تنها همدم و همبازی کودکان بلکه تمرینی برای خاطره بازی و پیوند ارتباطی میان اعضای هر جامعه بشمار می آیند.
علاوه بر این عروسکهای هر قومی نشان از فرهنگ ، آداب و سنن ، پوشش و اقلیم و حتی آرزوهای آن مردم دارد که در جریان تاریخ نسل به نسل هویت مردم را در چهره و سیمای خود ثبت کرده است .
عروسکها همچنین حیات بخش و نماینده باورهایی هستند که در سینه ستبر تاریخ یک ملت یا قومیت شکل گرفته است و ضرورت دارد آن را به نسل آینده برای اتصال و ارتباط هویتی منتقل کرد.
عروسکها از دیروز تا امروز
قدمت نمایش های عروسکی به هزاران سال قبل در مصر، ایران، چین، ژاپن و یونان باستان باز می گردد. در دوران معاصر و با ظهور مدرنیته اهمیت عروسک رفته رفته رو به افول گذاشت تا اینکه برخی سازمان های مردم نهاد و موسسات وابسته به سیستم های فرهنگی در سطح دولتها راهکارهایی برای خروج از این بحران پیشنهاد دادند.
یکی از این سازمان ها که نقش بسزایی در شکوفایی نمایش های عروسکی و حفاظت از فرهنگ عروسکی جهان دارد اتحادیه بین المللی نمایشگران عروسکی یونیما است. اتحادیه بین المللی نمایشگران عروسکی (یونیما) سازمان غیرانتفاعی و غیردولتی وابسته به سازمان جهانی یونسکو است که در سال ۱۹۲۹ تاسیس شد.
ایران نیز سال ۱۳۹۰ با نام “مبارک یونیما” به صورت رسمی به عضویت یونیما درآمد تا کشورما نیز در جمع حیات بخشان سنت و فرهنگ نمایش عروسکی قرار بگیرد.
گیلان یونیما اتحادیه گیشه‌ها
در گیلان عروسک را «گیشه» می گویند. زنان آن را با خرده پارچه های رنگی می دوختند تا جهان کودکانشان را شادمانه کنند. نگار نادری هنرمند عرصه نمایش لاهیجان پایتخت نمایش های عروسکی، نخستین مدیر گیلان یونیما بود و از چند ماه پیش علیرضا شکورپور یکی دیگر از هنرمندان عرصه تئاتر ، عروسک ساز و عروسک گردان و مدرس این هنر عهده دار این مسئولیت شد.
شکورپور ساخت عروسکهای غول پیکر را زیر نظر کمپانی “گرند پرسونز” فرانسه فرا گرفته است. عروسک هایی همچون «عمو نوروز، خانم بهار، غول، شال ترس ممد و عروسکهای عظیم سر(بیگ ) رعنا و قلی محافظ تالاب» از جمله دست سازه های او هستند.
این هنرمند جوان در گفت و گو با ایرنا بیان اظهار داشت: از سال ۸۱ برای اولین نمایش ۱۰۰درصد عروسکی ام به اسم «کاترپیلار» نوشته جین متسون عروسک سازی را آغاز کردم. سپس دوره تخصصی «هندز پاپت» را در تهران نزد استاد علی اعتصامی‌فر گذراندم و ساخت عروسکهای غول پیکر را نیز زیر نظر کمپانی «گرند پرسونز» آموختم و سالها است که در حال تجربه و یادگیری هستم.
شکورپور در خصوص اتحادیه نمایشگران عروسکی گیلان گفت: گیلان یونیما تقریبا ۷۰ نفر عضو و هفت اولویت از جمله تولید آثار عروسکی برای عموم مردم ،ارگان هایی چون آموزش و پرورش و اجرا در مناطق محروم و روستاهای دور دست دارد.
این هنرمند عاشق کار عروسکی تحقیق و پژوهش را یکی از دیگر اهداف مهم این انجمن عنوان و خاطرنشان کرد : یک تقویم فرهنگی آماده کرده ایم که روزهای جهانی و ملی را در تقویم مان بگنجانیم و برایش تولید محتوا کنیم ، تولید محتواهای کوچک از طنز گرفته تا تولید محتواهایی که فاخرتر باشد.
موزه عروسک های کاسپین
عروسک بعنوان تمثیلی مجازی از انسان یکی از هنرهای کهن زیست کره زمین بوده و همواره از ابزارهای مهم در آموزش موضوعات هویتی ، اخلاقی و وسیله انعکاس تمدن و سنت های بومی در کشورهای مختلف به شمار می رفته است.
عروسک بعنوان تمثیلی مجازی از انسان یکی از هنرهای کهن زیست کره زمین بوده و همواره از ابزارهای مهم در آموزش موضوعات هویتی ، اخلاقی و وسیله انعکاس تمدن و سنت های بومی در کشورهای مختلف به شمار می رفته است.
شکورپور با اشاره به اهمیت عروسکها بعنوان میراث ناملموس خاطرنشان کرد: با مشاوره و همکاری اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان و مرکز یونیمای ایران پروژه موزه عروسکهای کاسپین را آغاز کردیم و هم اکنون در حال پیگیری ایجاد این موزه هستیم.
وی اظهار داشت: موزه عروسکهای کاسپین در بخش نخست مختص عروسکهای بومی سه استان حاشیه دریای خزر است و در بخش بعد مابقی استانها به آن اضافه می‌شوند. از سوی دیگر در نظر داریم عروسکهای بومی پنج کشور آسیای مرکزی حوزه قفقاز و سپس کشورهای حوزه اوراسیا را با شناسنامه و داستان های مربوط به آنها جمع آوری و در موزه نگهداری کنیم .
این هنرمند و عروسک گردان یادآور شد: بسیاری از افراد شاخص و مهم استان برای همکاری در این زمینه قول مساعد داده اند و امیدواریم به زودی این موزه را در گیلان افتتاح کنیم.
شکورپور گفت: با توجه به اینکه از گذشته دور گیلان دروازه اروپا بوده است و با توجه به فرهنگ غنی و اقلیم و گردشگرپذیری این استان، با ایجاد موزه عروسکی می توانیم در حوزه گردشگری فرهنگی نیز ورود کنیم و به نظر می رسد استقبالی خوبی نیز از آن خواهد شد.
وی افزود: دوستان متخصص در کارگروه ، کارهای پژوهشی موزه عروسکها را انجام داده اند و در کل هر چیزی که عروسک در آن باشد اعم از عروسک تزئینی بومی و یا عروسکهای نمایشی می تواند به این موزه ورود کند و همچنین در این زمینه فعالیت مشترک یا مستقل در بحث تحقیق و یا تولید و اجرا خواهیم داشت.
این مدرس عروسک سازی خاطرنشان کرد: اولویت ما در یونیما برگزاری کارگاه است چون معرفی این هنر موجب آشنایی علاقمندان، افزایش سطح علمی و بالندگی این هنر خواهد شد.
شکورپور با اشاره به تمایل خود به ساخت عروسکهای نمایشی هند پاپت و ماپت اشاره گفت: با این حال عروسکهای خودم را هم دارم مثل “پر جان” ( پدر جان) ، عمه خانم ، آتیش پاره ، جعفر چانه ، هیشی ،آقای دال ، پیشول. این عروسکها آماده اند و یک سری عروسکها ماپت ها هستند که هنوز رونمایی نشده اند که در صفحه یونیما کم کم عروسکها را رونمایی می کنم و تولید محتوا می کنیم .
این هنرمند می افزاید: عروسکهایم را دوست دارم چرا که تراوشات ذهنی من و جزئی از وجود من هستند؛ استاد علی اعتصامی فر نیز در خصوص جهان عروسکها می گفتند: «عروسکها موجودند می توانند حرف بزنند نظر بدهند.»
وی در مورد ساخت عروسکهای غول پیکر گفت: عروسکهای غول پیکری که ساخته ام مربوط به فرهنگ این اقلیم می شود شخصیتها نیز مربوط به اینجا است .نمایش های من رنگ و بوی گیلان را دارد نگاهم به نوعی زیست محیطی هم هست ، اجتماعی هم هست به افسانه ها بسیار علاقه دارم .
این هنرمند یادآور شد: ماهیت اصلی عروسکهای غول پیکر در همه دنیا برگزاری کارناوال است. ما گاهی اوقات سعی می کنیم خط داستانی را هم به نمایش های عروسکی بدهیم تا روایت گونه باشند و آن هم به خود گیلان و آیین های این منطقه مانند «عروس گوله‌ی» مربوط می شود.
وی در خصوص استقبال مخاطبان از عروسکهای غول پیکر گفت: کسانی که برای دیدار با عروسکها می آیند تماشاگر نیستند بلکه همراه می شوند و اجرای عروسکی تاثیر بسیاری در شور و شعف آنها دارد . در یک برنامه چند ساعته کار ما آخر برنامه بود، خیلی از کسانی که می آمدند برای عروسکها می آمدند . در همه جای دنیا عروسکهای غول پیکر خواهان خودشان را دارند و مردم خوششان می آید چیزی است که هرجایی موجود نیست . عروسکهای غول پیکر در برخی مناسبتها بیرون می آیند و به تمام معنا در دل مردم و بین مردم می آیند و مردم هم با آنها همراه می شوند این خیلی برای من زیبا است .
ایجاد نشاط اجتماعی و جذب گردشگر
نگهداشتن مردم در فضاهای عمومی و ایجاد نشاط و شادی اجتماعی یکی از برنامه های دولت ها در کشورهای توسعه یافته است.
نگهداشتن مردم در فضاهای عمومی و ایجاد نشاط و شادی اجتماعی یکی از برنامه های دولت ها در کشورهای توسعه یافته است. یکی از این روشها راه اندازی کارناوالها یا شادپیمایی عروسکی است که دوستداران بسیاری نیز دارد.شکورپور در خصوص کارناوال عروسکهای غول آسا گفت: راه اندازی چنین مراسمی بسیار برای مردم جذاب است و موجب شادمانی و نشاط مردم می شود . تک تک افراد از کودک تا کهنسال می آیند و با چه ذوقی همراه می شوند با عروسکها عکس و فیلم می گیرند و حتی کشورهای دیگر هم به طور زنده فیلمها را می بینند و ما هم از تماشاگران انرژی مثبت می گیریم که موجب می شود بهتر کار کنیم .
وی با اشاره به ثبت عروسکهای «کترا گیشه» و «چیمن و چیتن» در گیلان گفت : یکی از وظایف یونیما گیلان شناسایی عروسکهای بومی استان و داستان پشت آن است.
این هنرمند یادآور شد: مورد جالبی که در تحقیقات برای موزه عروسکهای کاسپین بدست آوردم این بود که کلاً در ایران عروسکها را خانم ها درست می کنند . برای مثال ما آیین شکار اصلا در عروسکهایمان نداریم چرا که خانم ها زحمت ساخت عروسکها برای بچه ها را می کشیدند برای همین مهر و محبت در پس این عروسکها بود و آیین های خشن همچون شکار تصویر سازی نشده است.
همچنین به گفته وی در پس تمام این داستان ها یک چیز جالب آن هم تبادل اندیشه و انتقال تجربه از مادر به فرزند بود. حتی جاهایی هم عروسی که می خواهد وارد خانه بخت شود مادر شوهر عروسکی را با جارو برایش درست می کند که از این به بعد مسئولیت خانه به عهده عروس است و او آن را می گیرد و به خانه می برد.
شکورپور به فعالیت اجتماعی و عمومی نمایش عروسکی در گیلان اشاره کرد و اظهار داشت: تاکنون چندین مورد تولید محتوا و کارگاه ساخت عروسکهای نمایشی ماپت در رشت گذاشتیم. همچنین ۲ کارگاه برای اداره کل بهزیستی گیلان برگزار کردیم و قرار بود در تمامی مراکز زیر نظر بهزیستی کارگاه عروسک سازی برای کارشناسان توانبخشی روانی برگزار کنیم تا بتوانند عروسک های تخصصی تر و بهتری بسازند و با عروسکها کارهایی که مدنظر خودشان در زمینه اجرای نمایش و موارد مربوط به توانبخشی روانی را انجام دهند.
وی ادامه داد: در لاهیجان و رشت برای برگزاری کارگاه برنامه ریزی کرده بودیم که به خاطر شرایط کرونا نشد. انزلی ما همیشه اجرا داشتیم و در روز جهانی تئاتر و روز ملی هنرهای نمایشی و همچنین عید نوروز نیز کارناوالی را با استفاده از عروسکهای غول پیکر برگزار کردیم .
این هنرمند افزود: گیلان دروازه اروپا و از کانون های گردشگری کشور است. راه اندازی کارناوالهای عروسکی علاوه بر تاثیر بر فرهنگ و نشاط مردم و تقویت اجتماع پذیری بر صنعت گردشگری استان اثر گذار خواهد بود.
وی حال هنر عروسکی این روزها در گیلان را نامناسب عنوان و بیان کرد : دوستان و نهادهای مربوطه و کسانی که یاری در این زمینه از دستشان بر می آید کمک کنند تا حال تئاتر عروسکی خوب شود و شاهد افول این نمایش هویتی نباشیم.
علیرضا شکورپور در پایان با تعریف شاعرانه ای می گوید: آسمان عروسکها همیشه آبی است همیشه قشنگ و خیلی خوشحالم که با این عروسکها می توانم حتی لحظاتی گل لبخند بر لب تماشاگران بنشانم و شادمانشان کنم.
