به گزارش گروه فرهنگی ایرنا از روابط عمومی کمیسیون ملی یونسکو-ایران، نت گپ یونسکویی با موضوع نوروز بل، با حضور شبان میرشکرایی، پژوهشگر میراث ناملموس و دبیر باشگاه نوروز یونسکو، علیرضا حسن‌زاده، رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی، سید هاشم موسوی، رئیس پژوهشکده گیلان‌شناسی، محمود فرضی‌نژاد، پژوهشگر آیین‌های سنتی گیل و دیلم با اجرای سید احمد محیط طباطبایی محقق و پژوهشگر و رییس باشگاه نوروز عصر دوشنبه ۱۸ مرداد ۱۴۰۰ در صفحه اینستاگرام کمیسیون ملی یونسکو- ایران (@unesco.iran) برگزار شد.

در ابتدای این برنامه، دکتر علیرضا حسن زاده عنوان کرد: بحث زمان یا مفهوم زمان یکی از پایه های ادراک زندگی و از فصول مهم فرهنگ ها و تمدن ها است. زمان را می توان با دو پایه مهم شناخت؛ نخست ابعاد معیشتی و چارچوب نظم و دوم هستی شناختی که دو مفهوم تولد و مرگ در آن تعریف می شود. فیلسوفان متفاوتی درباره زمان سخن گفته اند و در ایران نیز ابوریحان بیرونی روی مفهوم زمان و درک آیینی تمرکز بیشتری داشته است. در فلسفه اسلامی نیز ابن عربی از مفهوم دوره های زمانی حرف می زند و انسان کامل را معرفی می کند. زمان در نگاه روشنفکرانه، فلسفی، اشراقی و تجربه زنده برای انسان ها از جمله در شرق نزدیک و خاورمیانه حائز اهمیت است.

وی ادامه داد: ایرانیان از جمله ملت هایی هستند که گاه شماری پولیفونیک و درک متنوع از زمان دارند. ماهیت این درک یکپارچه است و اعتدال پاییزی را در مهرگان و انقلاب تابستانی را در تیرگان پیگیری می کنند. این درک پولیفونیک به درک محلی دیلمی و کردی و انواع دیگرش می رسد. گروهی این برچسب را می زنند که مردم جنوب ایران، نوروز ندارند. اما مردم شناسان و پژوهشگران علوم هویتی، نشان دادند که از نوروز دریایی یا صیادی تا نوروز شبانی در شمال ایران همه چهره های گوناگون یک فرهنگ واحد است و این گفتمان در سال های اخیر قوت گرفته است.

وی افزود: درباره آیین نوروز بل، نصرالله هومن از مازندران روی این بخش متمرکز شد و گاه شمار دیلمی و گیلی را معرفی کرد. در حوزه عمومی توسط دامون مطرح شد و در دو دهه اخیر در حوزه عمومی مورد توجه قرار گرفت. امروز شبکه های اجتماعی به ان پرداختند. در این زمینه تقویم های محلی نیز چاپ شد و بحث های مختلفی در این باره شکل کرفت.

حسن‌زاده در توضیح این آیین بیان کرد: نوروز بل یک آیین شبانی است. فرهنگ شبانی در گیلان بین گالشی ها و تالشی ها قوی است و ما تقویم افسانه ای داریم که فرشته شناسی خاص خود را دارد که به گاه شماری محلی پیوند می خورد و سیاه گالش فرشته‌ای است که به کمک شبانان مانده در برف می آید.

وی اضافه کرد: در دو دهه اخیر با مجازی و عمومی شدن بسیاری از مفاهیم آیینی بخصوص با به وجود آمدن مراکز موزه روستایی گیلان یا پژوهشگاه گیلان شناسی، مفاهیم عمومی شد. نوروز بل تنها محصور به اشکورات نیست و از ۱۳ تا ۱۷ مرداد این آیین برپا می شود. البته روایت‌های خوبی از این نوروز نداریم.

رابطه ای بین آیین بل و علم واچینی وجود دارد و هردو نوزایی دارند. تحقیقاتم درباره آیین علم واچینی مرا شگفت زده کرد. می توان از این آیین افسانه ساخت و آن را با زیبایی شناسی پیوند داد اما درباره نوروز بل گزارش خوبی وجود ندارد.برخی می‌گویند ۱۰ شبان و  بعضی می گویند ۲ شبان دور آتش می گردند. لباس نو پوشیدن و دور انداختن لباس کهنه از نظام هنجاری و ارزشی نوروز یعنی نوزایی پیروی می کند.

وی ادامه داد: بل به معنای شعله آتش است، همه تمرکز به نوزایی دارند و می توان به دوگانه بودن دو فصل تابستان و زمستان که در گاه شمار ایرانی وجود دارد، اندیشید چون نیاز به پژوهش و مطالعه دارد. اما این آیین بسیار شبیه به سده است و چرخیدن به دور آتش، موسیقی و نوزایی از ویژگی های این دو آیین است.

رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی  یادآور شد: گردش طبیعت با معیشت گره می خورد. درباره بسیاری از اقوام ایران روایت دقیقی نیست اما در آنچه می بینیم مفهوم نوزایی قابل مشاهده است و نماد در اینجا آتش است که در آیین های سده همچون چهارشنبه سوری دیده می شود. این آیین ها بسیار کهن هستند.

وی اضافه کرد: نوروز بل در کنار نوروز صیادی نوعی انقلاب تابستانی است و ساکنان کوهپایه های گیلان را برای درک تغییر فصل فرا می خواند. برای درک هر آیین باید آن را در ارتباط با دیگر آیین ها درک کرد. یکی از مشکلات مردم نگاری ما این است که مطالعاتی که در این باره وجود دارد، بافت محور نیست.

 اطلاعات دقیق و کافی از خرده آیین های نوروزبل در دست نیست

در ادامه این نت‌گپ شبان میرشکرایی درباره دو آیین نوروز صیادی و نوروز بل بیان کرد: هردو عنوان نوروز را دارند، گرچه در بهار نیستند اما روزگار نو در زندگی مردمان این نواحی نوروز را معنا دار ساخته است. این هردو آغاز یک جریان را در دو منطقه را نشان می دهند و رفتارهای نوروزی همچون تعویض لباس های نو با کهنه و شادمانی و موسیقی با اشعار ویژه را در خود دارند.

میرشکرایی گفت: درباره آیین نوروز رسمی کشور می بینیم آتش افروزی در بسیاری نقاط ایران وجود دارد، در بسیاری از اقوام از جمله کردها و زرتشیان و در رسم هایی چون چهارشنبه سوری آتش روشن کردن دیده می شود، در این مورد باید یادآوری شود که هرچند چهارشنبه سوری به موضوع آب اختصاص دارد اما آتش از اجزای اصلی آن است.

ما اشتراک حداکثری با جریانی داریم که به اسم نوروز شناخته می شود. در پرونده نوروز که در دو مرحله با افزایش گسترۀ رواج به یونسکو ارائه شد و به ثبت رسید، این موارد ذکر شد که نوروز محدود به زمان بهاری نیست بلکه نوروز یک مفهوم است که برای جریان نو شدن استفاده می شود و آیین هایی که در جریان نو شدن اتفاق می افتند، اشتراکات بسیار دارند.

دبیر باشگاه نوروز یونسکو عنوان کرد: این باشگاه قصد دارد این آیین ها را به صورت زنده برگزار کند و به بیان بهتر با جریان برگزاری آنها همراه شود اما بحران کرونا این فرصت را در سال ۱۴۰۰ از ما گرفت. امیدواریم در سال‌های بعد این امکان فراهم شود که به آیین های مردمان نوروز بیشتر بپردازیم و از این طریق بستری برای پژوهشهای هدفمند فراهم سازیم تا کمبودهای اطلاعات در مورد این آیینها را برای نسل های آینده تکمیل نماییم.

وی ادامه داد: در منطقه ساحلی جنوب دریای کاسپین، از منطقه طبرستان در شرق، تا منطقۀ دیلم و گیل این آیین هرچند با اسم های مختلف اما با اشتراک های بسیار وجود دارد و این نشان از رابطۀ عمیق نوروز با تعامل انسان با طبیعت و اقلیم زیستی خود در این حوزۀ فرهنگی دارد.

جشن هایی که نام نوروز دارند پایان یک مرحله و آغاز یک مرحله دیگر در تعامل انسان با طبیعت هستند

همچنین در ادامه سید هاشم موسوی با ابراز خرسندی از میزبانی کمیسیون ملی یونسکو از این برنامه، درباره آیین نوروز بل مطرح کرد: در ادبیات مردم شناسی یادآور شده اند که در جشن با تعلیق زمانی روبرو هستیم، زمان متوقف می شود و برای جشن به مکان های مختلف می رویم. نقطه جشن پایان یک دوره و شروع دوره جدید است. ما جامعه ای نداریم که جشن و شادی و شادمانی نداشته باشد. در طول تاریخ جوامع برای پیوند اجزای خود از شیوه های خود استفاده می کنند که آیین ها یکی از این راه ها است. در نگاه دورکین  آیین ها جوامع را همساز می کنند. آیین ها یک تدبیر ارتباطی ضروری برای جامعه انسانی است. باید با یکدیکر زندگی کنیم، پس باید بدانیم آیین ها برای زندگی با یکدیگر ضروری است.

وی افزود: گیلانی ها آیین های خود را در قالب شادی برگزار می کنند. خطه گیلان شاد بودن را به مردم این جامعه تقدیم کرده، روح زندگی در این خطه روان و جاری است و گیلان و گیلانی با شادی پیوندی عمیق دارد. مراسم مردم گیلان براساس تنوع و نیازهای اقتصادی و کشاورزی و دامداری است و نوروز بل ریشه در معیشت و دامداری دارد. طبیعت در گیلان چند رنگ است و مثل طبیعت، در گیلان تنوع داریم. ویژگی این طبیعت در مضیقه نبودن مردم این خطه است. جغرافیای اینجا غنی و مدام در حال زایش است و در کنار این ثروت های مادی، ثروت روانی و آرامش نسیب ادمی می شود.

موسوی اظهار کرد: ارامشی که آدمی از طبیعت و بودن و دیدن سرسبزی می گیرد، زندگی بخش است. گیلان علاوه بر جشن های ملی، جشن های خاص خود را دارد که یکی از آنها نوروز بل است. جشن خرمن، جشنواره دوشاب، جشن های انار، بادام زمینی، چایی، زیتون و فندق از دیگر جشن ها است. برداشت محصولات اساسی که در گیلان می روید، همراه با جشن و سرور است.

رئیس پژوهشکده گیلان‌شناسی گفت: جشن نوروز بل ۱۵۹۵ را تبریک عرض می کنم. به برکت گفت وگو که همواره راه نجات است، نوروز بل پذیرفتنی تر و برگزاری آن راحت تر شده است. جشن ها پایان یک مرحله و آغاز یک مرحله دیگر هستند و در نوروز بل نیز کم کم آماده می شوند که از ییلاق به جلگه کوچ کنند.

آتش جایگاه ویژه ای دارد. آتش ناجی ما و ابنای بشر بوده، به زندگی گرما بخشیده و ما خوراک های مختلف را با آتش پختیم. به مدد آتش بود که بشر یکجا نشین بود و اطلاع رسانی صورت گرفت. با افروختن آتش از شدت سرمای بیش از حد زمستان خود و زندگیشان را محافظت می کردند. آتش در زندگی مردم اهمیت بسزایی دارد و جشن هایی مانند نوروزبل تشکر و قدردانی از آتش را دربر دارد.  زمستان در گیلان جایگاه خاصی دارد. در گذشته زمستان ها سخت تر بود و زمستان فصلی سترون است و زایش ندارد.

موسوی بیان کرد: عبور مردم از زمستان در گیلان مهم بوده است. همواره خداخوانی می کردند که از تبعات نامیمون زمستان جان سالم به در ببرند و بسیاری از کودکان و پیران را سرمای زمستان می کشت. با برافروختن اتش در نوروز بل از شدت برف در زمستان می خواستند کم کند تا از سرمای زمستان در امان باشند.

وی افزود: آتش را برفراز قله ها می برند و بر می افروزند. فراز قله ها پاک و به دور از پلیدی است. زیرا به آسمان نزدیک است و خدا را به برکت اتش در ازای برداشت نعمت محصولات شکر می کنند. در جشن معمولا با افراط در خوردن و خندیدن و مسائل مختلف روبرو هستیم. به همین دلیل با غروب آفتاب سعی می کنند این جشن را به هیجان و شور و روح زندگی بیافزایندو با سوارکاری، موسیقی، آواز و …  این جشن را همراه می کنند.  در این جشن خیر و نیکی را برای مردم کیلان می‌خواهند.

افروختن بزرگترین آتش همزمان با آغاز سال در نوروز بل

در بخش دیگری از این برنامه محمود فرضی‌نژاد با اشاره به درگیری چند ساله‌اش با نوروز بل گفت: دوستان زیادی در این باره زحمات فراوانی کشیدند. از ۱۳۸۴ این کار به همت دوستان فرهنگی و کنشگران گیلان، جشنی خودجوش در اشکورات و دیلمان به صورت محدود برگزار کردند. بانی این جشن استاد جکتاجی بود و در روستای باباجان دره دیدند که چند خانواده که شبانی می کنند اتشی روشن کردند، لباس نو پوشیده، ترانه ای می خوانند و نان محلی می پختند. از آن تاریخ جکتاجی در مجله گیله وا این داستان را منتشر کرد. سپس میراث فرهنگی وارد عمل شد و توسط میثم نوایی جشن نوروز بل، ثبت میراث معنوی شد.

وی افزود: کم کم این جشن ها از سوی کنشگران فرهنگی گیلان در مناطق مختلف به راه افتاد و من در سه دوره در کنار دوستان بودم. روستای ملکوت چند دوره میزبان بود، روستای دیلمان و نوروز محله نیز میزبان بودند. در ایام کرونا این جشن برگزار نشد و به صورت آنلاین به آن پرداختیم. ۱۴ مرداد امسال نیز مختصر و مفید این جشن را به صورت آنلاین برگزار کردیم.

فرضی‌نژاد بیان کرد: گالش ها به لحاظ موسیقیایی و آوا و نغمه ها بسیار غنی هستند و ۷۰ درصد فرهنگ موسیقایی گیلان مدیون مناطق کوهستانی است، بخصوص در نزد شبانان که به زندگی خاص خود پایبند هستند. شبانان اشکورات، الموت قزوین و طالقان و بخش هایی از غرب مازندران، با تقویم شبانی روزگار می گذرانند و از طریق این گاه شمار زمان خود را مدیریت می کنند. ۱۷ مرداد این جشن نوروز بل برگزار می شود و استاد صفر رمضانی در این راه بسیار تلاش کرد.

این پژوهشگر آیین‌های سنتی گیل و دیلم اظهار کرد: در جشن نوروز بل چوپانان منطقه آیین ها و مراسم های خاصی دارند. شبانان گوسفندان خود را جمع می کنند، مراسم پشم چینی اتفاق می افتد، گوسفندان نر را نقش و نگار کرده، با حنا آنان را تزیین می کنند و به وسیله چوپانان جوان این گوسفندان به طرف مکان برگزاری هدایت می شوند. برای گوسفندان نقل و نبات و کشمش آماده می کنند. همچنین دیگر شبانان همزمان با غروب خورشید، بزرگترین آتش را با سال تحویل خود روشن می کنند و با لباس های نو و نان های محلی دیدارها تازه می شود. دور آتش سرود گوروم گوروم گروم بل، نوروز ما نورز بل و… . سپس موسیقی و آواز برقرار می شود، آشتی کنان رخ می دهد و فردای آن روز کوچ نیمسال چوپانان به سمت قشلاق آغاز می شود.

وی اظهار کرد: سعی کردیم این رسم ها بدون کم و کاست اتفاق بیفتد. در این برنامه‌ها از دامداران نمونه تقدیر می کنیم. شبانان هنرمند مانند نوازندگان للوا و سورنا مورد تقدیر قرار می گیرند. هدایت گوسفندان از طریق آواها و موسیقی للوا است و ما این شبانان هنرمند را شناسایی  کرده و از آنان تقدیر می کنیم.

در آیین نوروز بل زمانی که آتش یا بل روشن می شود، یک نفر راوی می شود و بقیه هم سرایی می کنند. صدای این بل را گوروم یا غرش می گویند. نوروز بل آمد تی سال ببی سال سو (سال تو همراه با نور و آتش و نور باشد) نو بدی خونه واشو (هرکسی مالش را می دهد) و کسی که میگیرد برکت می دانند و این شعر را می خوانند. سپس نوازندگان منطقه با للوا و نقاره جشن را مزین می کنند.

فرضی‌نژاد گفت: نان خاصی که شبیه کیک است درست می کنند و بین حاضران پخش می شود. کماج دیلمانی نیز پخته و پخش می شود. خیلی از خانواده ها مجمعی را پر از شیرینی، نان ، برنج و گندم کرده و به جشن هدیه می کنند.

همچنین در پایان این برنامه نیز احمد محیط طباطبایی بیان کرد: نوروز بل مانند نوروز دریایی و تیرگان از آیین های اقلیمی است. مصادف شدن نوروز بل با کوچ و حرکت گوسفندان در مناطق کوهستانی و آغاز فصل درو کشاوروزی است که ارزو می‌کنند زمستانی سبک‌تر در پیش باشد.

وی افزود: این جشن سفره خودش را دارد که با تجمیع مردم، پوشیدن لباس نو و دور انداختن لباس کهنه و برگزار کردن این جشن سالی جدید در تقویم دیلمی برای منطقه آغاز می شود.

محیط طباطبایی یادآور شد: تنوع اقلیمی سرمایه ما است. باشگاه نوروز کمیسیون ملی یونسکو ایران، به دنبال معرفی و احیای این سنت ها و آیین ها است.