تاریخ ۱۰۰ سال اخیر ایران را بدون در نظر گرفتن فاکتور مهمی به نام نفت نمی‌توان به درستی ارزیابی کرد زیرا این ماده سیاه و بدبو از همان زمان اکتشاف در لایه‌های مختلف سیاسی، داقتصادی و اجتماعی مردم این سرزمین سایه انداخته و حتی توجیه برخی از اتفاقات و حوادث بدون نفت کار آسانی نیست.
این موضوع با افزایش سهم نفت در دخل و خرج ایران اهمیتی مضاعف داشته تا آنجا که از این کالای استراتژیک بارها و بارها به عنوان سلاحی علیه ایران استفاده شده است.
بعد از پیروزی انقلاب در سال ۵۷ نیز استفاده سیاسی از نفت باعث شد تا تولید حدود ۶ میلیون بشکه‌ای ایران با کاهش چشمگیری رو به رو شود و بعد از آن نیز تحریم‌ها ادامه پیدا کرد و هر بار پیچیده‌تر از گذشته سر برآورد تا به امروز که سخت‌ترین تحریم‌ها برای فروش نفت و انتقال پول صادرات آن بر اقتصاد ایران تحمیل شده است.
این تحریم‌ها در کنار تغییرات قیمت نفت باعث شده تا درآمدهای نفتی که به عنوان مهمترین منبع ارزی دولت به شمار می‌روند، با نوسان همراه باشد و در این میان برخی از دولت‌ها با فوران درآمدهای نفتی رو به رو شده و برخی دیگر نیز سردمدار کاهش سهم خود از دلارهای نفتی شوند.
کاهش صادرات نفت و هزینه‌های انقلاب و جنگ
آمارها نشان می‌دهد در سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب درآمدهای نفتی با کاهش رو به رو شد. بر اساس آمارهای موجود، تولید نفت ایران که پیش از انقلاب و با توسعه میادین نفتی به حدود ۶ میلیون بشکه در روز رسیده بود، در سال‌های نخستین پس از انقلاب یعنی سال‌های ۵۸ و ۵۹ به شدت کاهش یافت و در برخی روزها به صفر رسید.
پس از آن نیز جنگ تحمیلی که در همسایگی چاه‌های مهم نفت ایران در خوزستان به وقوع پیوست امکان توسعه همه جانبه را از صنعت نفت گرفت. نکته اساسی در این مقطع این است که با وجود جنگی ۸ ساله در جنوب کشور که محل اصلی تولید نفت به شمار می‌رود، اما صادرات نفت ایران هیچگاه متوقف نشد تا نیازهای اساسی کشور در آن دوره زمانی و با دوراندیشی دولت وقت تامین شود.
حتی در آن شرایط تولید نفت ایران افزایش یافت و از ۷۷۰ هزار بشکه در روز سال ۵۹ به بیش از یک و نیم میلیون بشکه در روز در سال ۶۷ رسید. اما در همین سال‌ها قیمت نفت ایران به شدت در نوسان بود و در اغلب سال‌ها شیب نزولی را طی می‌کرد.
مجموع درآمد نفتی حاصل شده در سال‌های ۵۷ تا ۶۰ در حدود ۳۵.۸ میلیارد دلار بود. در سال‌های ۶۰ تا ۶۸ اما در حالی که صنعت نفت ایران با جنگ و تخریب گسترده تاسیسات نفتی رو به رو بود، کل درآمد نفتی ۱۱۰ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار برآورد شده است. در این سال‌ها اما با وجود قابل توجه نبودن درآمد نفت، باز هم فروش نفت در بازارهای جهانی عمده‌ترین منبع درآمدی دولت محسوب می‌شد که با آن هم کشور را اداره می‌کرد وهم هزینه‌های جنگ تحمیلی را می‌پرداخت.
با پایان جنگ، بازسازی در بخش‌های مختلف آغاز شد و دولت سازندگی بر سر کار آمد، هر چند نوسان قیمت نفت نیز سر ناسازگاری در برخی سال‌ها را داشت. این چنین بود که سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید نفت در دستور کار قرار گرفت. بازسازی میادین نفتی نیز یکی از مهمترین اهدافی این دولت بود با این حال کل درآمد نفتی حاصل شده در دولت پنجم و ششم بیشتر از ۱۴۱ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار نشد.
افزایش قیمت نفت با دیپلماسی نفتی دولت اصلاحات
دولت هفتم هم روی خوشی از نفت ندید. دولت اصلاحات در سال ۷۶ زمانی در ایران تشکیل شد که قیمت نفت بر روی عدد ۱۸ دلار قرار گرفته بود اما ۱۸ دلار برای هر بشکه چندان برای این دولت دوام نداشت. کاهش قیمت نفت تا ۱۰ دلار در هر بشکه پیش رفت. در واقع این رقم به عنوان پایین‌ترین میانگین قیمت نفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ بوده است حتی در ماه‌های اخیر که سقوط قیمت نفت به دلیل شیوع کرونا و جنگ قیمتی رخ داد نیز قیمت نفت ایران تنها برای چند روز به ۱۰ دلار در هر بشکه رسید و این در شرایطی است که میانگین قیمت نفت در سال ۷۷ حدود ۱۱ دلار بوده است.
علت این کاهش رعایت‌نکردن سقف تولید توسط برخی اعضای اوپک و مازاد عرضه در بازار بود. پس از آن، سیاست خارجی موثر دولت اصلاحات در اوپک، توانست کشورهای عضو را متقاعد کند تا سهمیه‌بندی را بپذیرند.
با این راهکار، دولتی که نفت ۱۰ دلاری را تجربه کرده بود، توانست در سال ۸۴ با نفت ۵۳ دلاری ریاست جمهوری را به دولت بعد واگذار کند.
همچنین میزان تولید نفت که در ابتدای این دولت ۳ میلیون و ۶۲۳ هزار بشکه در روز بود، به ۳ میلیون و ۸۴۰ هزار بشکه رسید. این ثبات در بخش صادرات نیز وجود داشت. ایران در آغاز دولت اصلاحات روزانه ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه نفت صادر می‌کرد درحالی‌که این میزان در پایان دولت به ۲ میلیون و ۵۵۰ هزار بشکه رسیده بود.
درواقع دولت اصلاحات با درآمد نفتی سالانه ۱۷ میلیارد دلار روی کار آمد و با درآمد ۳۵ میلیارد دلار سال پایانی ریاستش را به انتها برد. مجموع درآمدهای نفتی این دولت نیز ۱۵۷.۲ میلیارد دلار بود.
احمدی نژاد و روزگار سرمستی قیمت نفت
هرچند که دولت اصلاحات همزمان با روند کاهش قیمت نفت آغاز به کار کرد اما احمدی نژاد در روزگار سرمستی قیمت نفت برسرکار آمد.
اگرچه اولین سال دولت نهم، درآمد نفتی شبیه به سال پیش از خود داشت اما از سال دوم، نفت آهنگ صعود در پیش گرفت و رشد درآمد نفتی ایران آغاز شد تا طی سال‌های ۸۴ تا پایان ۹۱ این دولت بتواند درآمدی برابر با کل درآمد نفتی پیش از خود داشته باشد.
تقریبا در بیشتر سال‌های دولت نهم و دهم نفت ساز صعود داشت. در همین دولت بود که نفت برای نخستین بار رکورد ۱۴۷ دلاری را زد و خزانه پر شد.
هرچند که نوسانات قیمت نفت شدیدتر بود اما بازهم درآمدهای رویایی برای دولت احمدی نژاد از چاه‌های نفت بیرون آمد.
نگاهی به قیمت نفت در آن سال ها نشان می‌دهد که در سال ۸۶، برای اولین بار قیمت نفت از مرز ۸۱ دلار عبور کرد. حتی قیمت نفت در بازارهای جهانی تا ۸۴ دلار را نیز تجربه کرد و در آستانه فصل سرد آن سال، رکورد ۹۳ دلار در هر بشکه را شکست.
در سال ۲۰۰۸ اما رقم تاریخی ۱۴۷ دلار در تابلوهای معامله نفت ثبت شد اما خوشبین‌ترین افراد نیز امید به دوام چندان آن نداشتند. با شدت گرفتن بحران اقتصادی در اروپا و آمریکا، قیمت نفت نزولی شد و حتی با کاهش ۱۰۰ دلاری به زیر ۴۰ دلار رسید که این رقم نیز خیلی دوام نداشت.
پس از آن قیمت نفت در روندی منطقی تا سال ۲۰۰۹ افزایش یافت.افزایش قیمت نفت در آن بازه زمانی تا آنجا ادامه داشت که طلای سیاه با قیمت ۱۰۰ دلاری پا به سال ۲۰۱۰ گذاشت.
سال‌های بعد پرسه قیمت نفت در اطراف ۱۰۰ دلار بود تا آنکه در سال ۲۰۱۳ دوباره شاهد رشد قیمت نفت تا ۱۱۰ دلار در هر بشکه بودیم.
خلا ظرفیت‌سازی برای تولید نفت در روزگار نفت ۱۰۰ دلاری
هرچند که دولت احمدی نژاد در سال‌های آخر خود به دلیل تحریم‌های بین‌المللی با کاهش صادرات نفت و مشکل در روند انتقال پول فروش این محصول به کشور روبرو بود، اما قیمت‌های بالای نفت توانسته بود تا درآمدی بالا برای آن دولت به همراه داشته باشد.
قیمت نفت در این دوره قابل مقایسه با هیچ زمان دیگری نبود. با این حال ظرفیت‌سازی برای تولید نفت در این دوره اتفاق نیافتاد و سهم صنعت نفت کاهش ۶۳۰ هزار بشکه‌ای در تولید و نصف شدن صادرات نفت بود.
تنها در اولین سال فعالیت دولت دهم ۶۶ میلیارد دلار درآمد نفتی به دست آمده است .سال ۱۳۸۹ اما درآمد حاصل از فروش نفت ایران ۹۰ میلیارد و ۱۹۱ میلیون دلار و در سال ۱۳۹۰ رقم خیره کننده ۱۱۸ میلیارد و ۸۶۱ میلیون دلار گزارش شده است .
تشدید تحریم‌های نفتی ایران در سال ۱۳۹۱ اما موقعیت را برای ایران تغییر داد به طوری که درآمد نفتی سال ۱۳۹۱ تحت تاثیر عوامل بنیادین بازار نفت و همچنین کاهش سهم ایران به ۶۸ میلیارد و ۱۳۵ میلیون دلار رسید .
براساس اعلام اوپک، طی هشت سال ریاست جمهوری احمدی نژاد، کشور از طریق صادرات نفت بیش از ۶۱۸ میلیارد دلار درآمد داشته است.
این یعنی در هشت سال احمدی نژاد درآمدهای نفتی نسبت به دوره قبل‌تر، ۲۹۳ درصد افزایش داشته است. این افزایش فوق‌العاده می‌توانست به یک فرصت تبدیل شود.
از سوی دیگر کل درآمدهای نفتی ایران از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۹۲ برابر ۱۰۶۲.۲ میلیارد دلار بوده که با توجه به درآمد ۸ سال احمدی نژاد از این ۳۱ سال، بیش از ۵۸ درصد درآمدهای نفتی کشور تا آن روز در دو دولت احمدی نژاد تجمیع شده است.
رشد ۴۱ درصدی صادرات نفت ایران از دروازه برجام
در این شرایط دولت تدبیر و امید بر سرکار آمد. وضعیت قیمت نفت در دولت یازدهم آنقدر پیچیده شده که روحانی در ابتدای دولت یازدهم، با زبان شکایت نسبت به منتقدان گفت که کشور با نفت ۳۰ دلاری اداره می‌شود نه نفت ۱۴۷ دلاری. دولت روحانی در شرایطی کشور را به دست گرفت که تولید نفت ایران به حداقل آن در سال‌های پس از انقلاب به استثنای زمان جنگ رسیده بود. با این حال در ماه‌های نخستین دولت یازدهم همچنان قیمت نفت نزدیک به ۱۰۰ دلار بود. اما پس از آن شیب تند کاهش قیمت دامن دولت جدید ایران را برای تامین هزینه‌های کشور گرفت.
نفتی که در عرض یکسال ۵۰ درصد ارزش خود را از دست داد و حتی به تدریج به زیر ۳۰ دلار در هر بشکه رفت.
آمارهای ارائه شده نشان می‌دهد از ابتدای سال ۱۳۹۲ تا پایان بهار سال ۹۷، بیش از ۲۹۴ میلیارد و ۲۷۲ میلیون دلار نفت به فروش رفته است .
در این دوره زمانی بالاترین درآمد نفتی ایران در سال ۱۳۹۶ به دست آمده که این میزان درآمد برابر با ۶۵ میلیارد و ۸۱۸ میلیون دلار است .
این درآمد اما در قیاس با دوره فعالیت دولت دهم از کمترین درآمد حاصله در یک سال نیز کمتر است. کمترین درآمد نفتی در سال‌های استقرار دولت دهم در سال ۱۳۸۸حاصل شد . در این سال ایران ۶۶ میلیارد و ۲۱۰ میلیون دلار نفت فروخت.
دولت تدبیر و امید در مجموع از بهار سال ۱۳۹۲ تا پایان خرداد سال ۹۷، در مجموع ۲۹۴ میلیارد و ۲۷۲ میلیون دلار درآمد نفتی داشت.
بر این اساس، هر چند در سال ۱۳۹۲ ، میزان درآمد نفتی ایران برابر با ۶۴ میلیارد و ۵۴۰ میلیون دلار بود اما این رقم با کاهش قیمت نفت در سال ۱۳۹۳ به ۵۵ میلیارد و ۴۰۶ میلیون دلار کاهش یافت .
این روند در سال ۱۳۹۴، یکی از سخت‌ترین سال‌های اقتصادی ایران، تداوم یافت به طوری که در سال ۱۳۹۴ ایران تنها کمی بیش از ۳۱ میلیارد دلار درآمد نفتی به دست آورد.
سال ۱۳۹۵ برای ایران اما سالی دیگر بود . به نتیجه رسیدن برجام در دی ماه سال ۱۳۹۴، شرایط را برای ایران در بازار نفت متفاوت کرده بود . ایران در این سال با رشد بیش از ۴۱ درصدی صادرات نفت خود روبرو بود به طوری که درآمد نفتی ایران در این مقطع زمانی به بیش از ۵۵ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار رسید .
همدستی کرونا و تحریم در کاهش درآمدهای نفتی ایران
دولت دوازدهم اما در اولین سال فعالیت خود، در سال ۱۳۹۶ بیش از ۶۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار نفت فروخت.
اما در اردیبهشت ۹۷ با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، به تدریج صادرات نفت کاهش پیدا کرد. . در حالی که پس از برجام، ایران تلاش فراوانی برای در اختیار گرفتن بازارهای صادراتی از دست رفته نفت در دستور کار قرار داد و توانست با احیای این بازارها سرزمین‌های تجاری از دست رفته خود را بازپس گیرد اما ترامپ در اقدامی خلاف عرف بین‌الملل با خروج از برجام، فشار مضاعفی بر اقتصاد و صنعت نفت ایران تحمیل کرد.
در آن روزها البته قیمت نفت حدود ۶۰ دلار در هر بشکه بود و تحریم‌ها نیز برای ۸ کشور اعمال نمی‌شد. با این حال آمار دقیقی از درآمدهای نفتی ایران در این سال موجود نیست اما بر اساس شواهد، این رقم نباید کمتر از ۵۰ میلیارد دلار و بیشتر از ۶۰ میلیارد دلار در سال باشد.
سال ۹۸ را می‌توان یکی از سخت‌ترین سال‌های اقتصاد ایران دانست. صادرات نفت محدود بود و درآمد ارزی ایران تحت فشار قرار داشت. اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور ایران گفته است که «کل درآمد نفتی این کشور در سال ۱۳۹۸ به دلیل شدت تحریم‌های ایالات متحده، در حدود ۸ میلیارد دلار بوده است».
جهانگیری گفته «ما کشوری بودیم که در یک سال ۱۰۰ میلیارد دلار درآمد نفتی داشتیم، اما کل درآمد نفتی کشور در سال ۹۸ حدود ۸ میلیارد دلار بوده که این کاهش درآمد، بر همه بخش‌ها از جمله بودجه دولت تاثیر می‌گذارد».
اشاره جهانگیری به درآمدهای نفتی ایران در سال ۹۰ است که صادرات نفت در جریان بود و قیمت‌ها نیز بالای ۱۰۰ دلار در هر بشکه قرار داشت.
به نظر می‌رسد تحریم‌های آمریکا و شرایط کرونا در بازار نفت، اجازه تغییر در درآمدهای نفتی ایران در سال ۹۹ را نمی‌دهد. محمد باقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه گفته که «درآمد نفتی ایران امسال به زیر ۹ میلیارد دلار می رسد».
این کمترین درآمد نفتی در بیش از بیست و پنج سال گذشته و به مراتب کمتر از میزانی است که دولت در تدوین بودجه سال جاری پیش‌بینی کرده بود.
شیوع فراگیر ویروس کرونا در سطح جهانی این وضعیت دشوار را به یک بحران تبدیل کرده است.
کاهش چشمگیر فعالیت‌های اقتصادی در بسیاری از کشورهای جهان، تنزل چشمگیر تقاضا و قیمت نفت را در پی آورد به نحوی که بهای شاخص نفت خام از نوع برنت که در ماه‌های قبل از شیوع کرونا بین ۶۰ تا ۷۰ دلار در بشکه در نوسان بود، در اواخر ماه آوریل به زیر ۱۶دلار سقوط کرد و حالا به ۴۰ دلار در هر بشکه رسیده است.
به این ترتیب، پیش‌بینی آقای نوبخت در مورد عایدی ۸.۹ میلیارد دلار کاملا منطقی است. این مبلغ را باید با درآمدهای تا یکصد و بیست میلیارد دلار در سال در حدود یک دهه پیش مقایسه کرد.
به این ترتیب در فاصله چهار سال ، دولت دهم یا دولت دوم احمدی نژاد درآمدی معادل ۳۴۳ میلیارد و ۳۹۷ میلیون دلار به دست آورد و در مجموع درآمد نفتی دولت های نهم و دهم به ۶۱۸ میلیارد دلار در ۸ سال رسید و این در شرایطی است که انتظار می‌رود، دولت تدبیر و امید (دولت‌های یازدهم و دوازدهم) در مجموع درآمدی بیش از ۳۵۰ میلیارد دلار از محل صادرات نفت نداشته باشد.
