محله استادسرا، یکی از محلات قدیمی رشت است که اگرچه در سال های اخیر بخاطر وجود خانه میرزا کوچک جنگلی معروف شده، ولی پیش از آن، بواسطه فردی معروف شد، که گفته شده مردم غرب گیلان را به اسلام دعوت کرد.
اگرچه آرامگاه او در مرکز شهر تخریب شد تا عمارت بلدیه ساخته شود، اما نام محله استادسرا، بخاطر مزار «استاد ابوجعفر الثومی» بر این محله باقی مانده است. محله ای که بعدها پذیرای اقلیت ارامنه رشت بود ولی وجه تسمیه محله، بخاطر مردی بود که گفته شده بواسطه وی مردم رشت و غرب گیلان به اسلام دعوت شدند.
لازم به یادآوری است، مرکز شهر، تا اواخر دوره قاجار، گورستان عمومی شهر بود و در میانه گورستان آرامگاه کوچکی بود که اهالی رشت به آن توجه زیادی داشتند و سنت بست نشینی در آن رایج بود. آنگونه که منابع نوشته اند، صاحب مزار فردی است بنام «استاد ابوجعفر الثومی». گفته شده او از اهالی آمل بود و بواسطه اوست که مرد غرب گیلان و رشت مسلمان شده و برخلاف شرق گیلان، وی اهل تسنن بود. مردم رشت به وی استاد ابوجعفر می گفتند و به طور خلاصه «استاد جعفر». بعدها محله منتهی به این گورستان، استادسرا خوانده می شود.
تا پیش از صفویه، این مزار، صاحب آرامگاه نبود ولی در دوره صفویه برای وی آرامگاه کوچکی ساخته و شجره نامه ای هم به وی نسبت می دهد. تصویری از این آرامگاه در مجموعه عکس های کاخ گلستان موجود است.
برای ساخت مجموعه بناهای مرکز شهر رشت در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی، گورستان عمومی شهر و از جمله آرامگاه مذکور تخریب می شود.
آنچه از یادداشت های جهانگیر سرتیپ پور، شهردار رشت (۱۳۳۱ تا ۱۳۳۳) برمی آید، بقعه «ابوجعفر الثومی»، پیش از احداث ساختمان بلدیه، ساختمانی فرسوده بود و در زمان احداث بلدیه برچیده و بر روی مزار، گنبدی با چهارپایه بتونی احداث می شود و این گنبد نیز بعدها خراب می شود. (نام ها و نامدارها).
با این حال لوئی رابینو، کنسول انگلیس در رشت دراوایل قرن بیستم، توصیف مبسوطی از بنای بقعه ارایه داده که شباهت به بقعه «شیخ زاهد لاهیجان» داشت و از کتیبه برمی آید که بنای مورد اشاره در دوره صفویه ساخته شده و برای وی شجره نسب ارایه داده اند:« مهمترین بقاع متبرک رشت امام زاده آقا سید ابوجعفر نام دارد که نزدیک مقر حکومتی بالای تپه ای در محوطه گورستانی که با دیواری محدود شده است. در یکی از راه های ورودی آن برجی شش گوشه با سقفی مخروطی که روی پایه ای قرار گرفته است، دیده می شود، تمام آن از کاشی است، نوشته ای که در مدخل آن است، نشان می دهد که این اثر زمان شاه عباس اول بوسیله فرستاده او در گیلان ساخته شده است. در داخل بقعه طبقی چوبی است که روی آن نوشته ای وجود دارد و ضریحی از چوب روی مقبره قرار داده اند. کتیبه حاکی است که مقبره متعلق به سید ابوجعفر پسرخاله پیغمبر و برادر رضاعی امام حسین بن علی می باشد.
صندوق در زمانی که ملا شمس الدین متولی مقبره بود، به وسیله حسام الدین ساخته شده است و نوشته روی قبر اثر محمد صوفی مورخ ۱۰۰۹ هجری (۱۶۰۱- ۱۶۰۰) است. عبدالفتاح فومنی کسی را که در این مقبره مدفون است، استاد ابوجعفر نامیده است و بودن شک این همان کسی است که نامش را به محله استادسرا داده است.» (رابینو همچنین در سفرنامه مازندران و استرآباد دوزاده بیت از اشعار کتیبه را که پاره ای از کلمات آن از میان رفته آورده و جعفر خمامی زاده نیز در کتاب گیلان آورده، آن را نقل کرده است.
بعدها و در زمان تصدی عبدالله شیرخانی به عنوان شهردار رشت(۱۳۵۱ش)، سنگ مزاری به نیت استاد ابوجعفر در حیاط بلدیه قرار داده می شود که هنوز هم موجود است.
مهمترین شاخصه فرهنگی محله استادسرا، خانه «میراز کوچک جنگلی»، رهبر مبارزان جنبش جنگل است که سال ۱۳۸۰ توسط شهردار وقت، مهندس مرتضی شگفت، شهردار وقت، خریداری و با کمک خیرین مرمت می شود.
مسجد مستوفی، در ابتدای محله، دیگر شاخصه مذهبی محله است. متاسفانه این مسجد بجامانده از دوره قاجار در دهه های اخیر تخریب و نوسازی می شود و تنها کتیبه آن سالم مانده است.
استادسرا، همچنین محل اسطبل شهرداری رشت بود. بعدها اسطبل شهرداری به عنوان نخستین ایستگاه آتش نشانی شهرداری رشت، تغییرکاربری می یابد؛ هنوز این ایستگاه آتش نشانی در محله موجود است.
محله استادسرا، محل سکونت ارامنه رشت در دوره قاجار نیز بود. عمارت خواجه آوادیس، موسس کلیسا و مدرسه ارامنه رشت، خانه مادام ژنی، از نخستین بانوان تئاتر گیلان و پدرش که نخستین بانک را در رشت احداث کرد، از یادگاران آن دوره است.
خواجه آوادیس، از تجار ابریشم بود که در زمان بمباران رشت توسط بلشویکها، خانه اش پناهگاهی برای ارامنه می شود؛ او همان کسی است که پس از آتش سوزی بازار و تخریب کلیسای بازار، در زمین شخصی خود، کلیسا و مدرسه ارامنه را می سازد.
محل خانه مادربزرگ ابتهاج، محل اداره موزیک شهرداری، خانه جهان پهلوان نامجو، باغ الله وردی وطن آبادی و کارخانه یخ سازی دارکُب یونانی، بخشی از تاریخ محله استادسراست.
آنچه از محله استادسرا هنوز باقی است، بخشی از باغ بزرگ مرحوم الله وردی وطن آبادی، پدر باغبانی گیلان، است. مکانی که الله وردی در سال ۱۲۹۴خورشیدی باغ خود را احداث کرد، بقایای کوره آجرپزی بود. از ۲هکتار باغ وطن آبادی تنها بخش کوچکی باقی مانده و خانه قدیمی مرحوم وطن آبادی نیز در گوشه ای از باغ موجود است.
