در طول حیات مذهب شیعه با وجود دشواری ها و محدودیت‌هایی که علیه شیعه اعمال می‌شد، تشیع همواره روندی رو به رشد را طی کرده و در هر دوره علمایی در میان شیعیان ظهور می‌کردند که نقش بسزایی در تکوین و تکامل مبانی فکری و فقهی مذهب تشیع و توسعه این مذهب ایفاء می‌کردند. یکی از مناطقی که سهم عمده‌ای در تشیع به ویژه تشیع ایران داشته است، منطقه مازندران است. منطقه مازندران یکی از پایگاه‌های کهن تشیع به شمار می رود که در این میان سهم علمای شیعه امامیه در مسیر تاریخ تشیع ایران بسیار قابل توجه و شایسته بررسی است، زیرا تشیع در این مقطع به فرصت مناسبی برای توسعه دست یـافت و روحـانیون و اندیشمندانی در میان شیعیان ظهور کردند که تأثیر زیادی بر حیات فکری و علمی تشیع داشته‌اند. (۱)
یکی از این افراد ملا محمد اشرفی است که سهم قابل توجهی در تکوین مبانی فکری و فقهی تشیع امامیه داشته است. از این رو پرداختن به تحولات مذهبی ایران و با تمرکز بر تشیع و علماء شیعی امامیه اهمیت قابل توجهی دارد، نمونه بارز آن ظهور علمایی مانند ابن شهرآشوب ساروی، میر عماد الدیـن طـبری، سعید العلمای مازندرانی، ملا مـحمد اشـرفی و…. کـه به خاطر نقش آنها در تعمیق و گسترش تشیع اهمیت ویژه‌ای دارند. اشرفی از علمای مطرح این سده است که در تعمیق اندیشه‌های شیعی صاحب نظر و دارای تأثیرات فراوانی بوده و تألیفات متنوع و گران بهایی از خود بـه جا گذاشته‌است.
زندگی نامه
مـلامحمد اشـرفی در خانواده ای مذهبی و در شهرستان بهشهر چشم به جهان گشود. برای ملامحمد اشرفی ۲ دوره زندگی می‌توان برشمرد. ابتدا زندگی دوره ایرانی که او تحصیلات مقدماتی را در بهشهر گذراند و پس از چندی به شهرستان بـابل عزیمت و از محضر سعید العلمای مازندرانی بهره برد و آنگاه به اصفهان رفت و به مدت چهار سال کسب علم و معرفت کرد، موفقیت‌های ملا مـحمد سـبب شد کـه به لقب حجت الاسلام مفتخر شود که در آن روزها به سادگی به شخصی اعطا نمی‌شد. ملا محمد پس از اصفهان جهت نیل به مقامات عالی در علم و استفاده از انفاس قـدسی عارفان در عتبات عالیات، دوره دوم زندگی خود در عراق را آغاز و از اصفهان راه عراق را در پیش گرفت و وارد سامراء شد و مدتی از محضر آیت الله سید محمد شیرازی بهره‌مند شد. سپس در نجف و در مجاورت حرم مقدس حضرت علی (ع) در مجلس درس خاتم الفقهاء شـیخ مرتضی انصاری صاحب جواهر حاضر شد و پس از مدتی خود به عنوان یکی از چهره‌های برجسته در علم حدیث، حکمت، تفسیر، کلام، فقه و اصول در حوزه علمیه نجف شناخته شد. اشرفی در ۲۱ سـالگی بـه مقام مرجعیت نایل آمد. او پس از سال‌ها اقامت در نجف اشرف به پیشنهاد میرزای شیرازی برای تبلیغ دین به مازندران برگشت اما این عاشق دلباخته در حسرت روزهای حضور خود در نجف گفت: «هـنگامی کـه در نجف و در جوار مرقد امیر المومنین (ع) بودم رفت و آمد ملائک را مشاهده می‌کردم و صدای ملکوتی آنان را می‌شنیدم و اکنون از این موهبت محروم گشته‌ام.» (۲)
وی علاوه بر تدریس و تربیت شاگردان، در مسجد جامع بابل اقامه نماز می‌کرد و آرام آرام مرجعیت او نیز رونق گرفته و گروه‌های مختلف برای استفاده از محضر پر فیض او در شهرستان بابل اقامت می‌کردند.
آراء و اندیشه‌ها
مـلا محمد اشرفی در کتاب بسیار عمیق «شعائر الاسلام» در بحث حیات برزخی و کیفیت زندگی در عالم برزخ، ابتدا به بررسی مفاهیم و واژه‌های مربوطه پرداخته و با استفاده از آیات و احادیث و دیدگاه‌های کلامی بـه تقسیم‌بندی انواع ظاهر و باطن این واژه‌ها می‌پردازد. سپس معانی واژه «موت و مفهوم برزخ» را تبیین کرده و دیدگاه ویژه‌ای در خصوص چگونگی زندگی انسان‌ها در عالم برزخ ارایه می دهد. از دیدگاه اشرفی، واژه‌ها و مفاهیم که در آیات و روایات پیرامون عالم برزخ و حیات برزخی وارد شده است، نظیر مفهوم قـبر، سوال قبر، فشار قبر و… هر کدام از این مفاهیم دارای یک معنای ظاهری و یک معنای باطنی است. مانند آیات الهی در قرآن کریم که ظاهری دارند و باطنی، تفسیری دارند و تأویلی و ما باید به هر۲ بعد آن توجه کرده و به آن معتقد باشیم. (۳)
حیات سیاسی و نقش اجتماعی
شناخت اوضاع سیاسی هر عصر می‌تواند انسان را در شناخت آن زمان و فعالیت‌های انجام شـده یاری دهد. اوضاع سیاسی عصر اشرفی جدا از سیاست‌های گذشته نیست، بلکه زمان آن بزرگمرد در وابستگی به گذشته ایران زمین همچون دو روی یـک سکه قابل انفکاک است. (۴)
همزمان با دخالت روس در سرزمین ایران، پای تجاوز بازرگانان خارجی و مستشاران نظامی به این سرزمین باز شده و همزمان با آن، فرهنگ آلوده غربی بر سر ملت ایران سایه گستراند و اثر سوء و مخرب خود را بـر افکار نسل جوان می‌گذاشت. این نقشه‌ها با هوشیاری و سیاست علمایی چون ملا محمد اشرفی و … خنثی شد. (۵)
ملا محمد اشـرفی نـسبت به مسایل سیاسی کـشور نه تنها بی‌تفاوت نبوده بلکه با توجه و دقتی همه جانبه به ویژه به دخالت بیگانگان در امور کشور بسیار دقیق و هوشیار و نیز به دسیسه‌های آنان بسی وافق بوده است.
فقهای اندیشمند شیعه همانند ملا محمد اشرفی در تمام دوران و تاریخ مذهب خود با وجود همه اشتغالات علمی و دینی هـیچ‌گاه از مسایل اجتماعی غافل نبودند. یکی از نکات برجسته زندگانی اشرفی، نقش مؤثر او در فعالیت‌های اجتماعی است که مورد بحث قرار می‌گیرد. اشرفی در حسن سـلوک و معاشرت مردم زبانزد بود و در رفع نیاز فقرا و مساکین و حل مشکلات فردی و اجتماعی آنان، از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزید و همین امر موجب ارادت عام و خاص به او شد. وی همه وقت در کارها و عملکرد حاکمیت شهر نظارت می کرد و فساد و بی‌عدالتی و ظلم آنها را متذکر می‌شد. اشرفی پس از مراجعت از عـراق، در رسـیدگی به امور شرعیه و پاسخ گویی به مسایل دینی و اخلاقی و همچنین سرپرستی حـوزه های عـلمیه آن سامان نقشی مؤثر در تعمیق و گسترش تشیع داشت. (۶)
اجـتهاد
رفتار آگاهانه و عالمانه علامه اشرفی، در تمام ابعاد دینی تجلی می‌کرد. اشرفی در فقه و حدیث عالمی نبیل و فاضلی بی‌بدیل بود و در ۲۱ سالگی به مقام مرجعیت نایل آمد. وی در عرفان و همچنین در درک بواطن و احـادیث تـوانا و قوی و بی نظیر و در حین تدریس و تحکیم مواضع علمی به فـکر رسـیدگی بـه امور نیازمندان نیز بود. اشرفی پس از عزیمت از عراق در مدت کوتاه سکونتش در بهشهر و بابل در قلوب مردم آن سـامان بلکه در دل های بسیاری از مردم ایران جای گرفت و در اندک زمانی به مدرک مرجعیت نایل شد و شیعیان بسیاری در سراسر ایران از وی تقلید می کردند.
نقش علامه در احیای علوم اسلامی و تأثیرات آن بر ولایت مداری مردم مازندران
علامه اشرفی مایه مباهات برای مردم مازندران بود. در میان فقیهان آگاه و درد آشـنای مازندران این عالم بزرگ جهان شیعه تأثیر زیادی در ولایت مداری خطه مازندران داشت. پویایی و جاودانگی علوم اسلامی با تلاش و جهاد علمی و پژوهش‌های عمیق و موشکافانه اندیشمندان حوزه دینی شکوفا و طراوت تازه‌ای پیدا می‌کند. با توجه به تـربیت شاگردان فاضل و تولید آثار فراوان و ارزشمندی که از آنان به جا مانده است، اشرفی تأثیر فراوانی را در زنده نگه داشتن فرهنگ دین محوری و ولایت‌مداری به جا گذاشت. (۷)
آثار و تألیفات
ملا محمد اشرفی، صاحب تالیفات نفیسی حول محور فقه، اصول، تفسیر، کلام و حدیث است که مـورد اسـتفاده اندیشمندان است که می توان به شعائر الاسلام فی مسائل الاحلال و الحرام، اشاره کرد. از ویژگی‌های مهم این اثر این است که در برخی از مسایل مـطروحه در این کتاب با استناد بـه ادله اربعه قرآن و سنت و عقل و اجماع به مباحث فقهی پرداخته است و در برخی موارد نیز مشاهده می شود با قاطعیت خلاف مشهور، آراء خود را با استدلال بیان می کند. اسرار الشهاده که به زبان فارسی به چاپ رسـیده اسـت. در آن مـباحثی هم چون برخی از اسرار شهادت حضرت سید الشهدا (ع)، مطالب عرفانی در تفسیر سوره قدر، مباحثی در علوم قرآنی و کـلامی به‌طور پراکنده آمده است. این اثر به موضوعات متنوع پرداخته و آن را بـا تفاسیر بسیار زیبای عرفانی سوره قدر مزین کرده است.
رساله عملیه بـا حواشی یک از شاگردان حاجی اشرفی به نام شیخ عبد الله مازندرانی منتشر شده اسـت. (۸) منهج، مائده در اصول اعـتقادات، المـزار، تفسیرسوره قدر، حیات جاوید در دو جلد، مصباح الهدی فی شرح عروه الوثقی در ۲ جلد، در القواعد فی غرر الفراید و الاجوبه عن الاسئله از جمله آثار برجای مانده از ملا اشرفی است.
سرانجام
ملا محمد اشرفی، سرانجام در ۹۵ سـالگی چشم از جهان فروبست. در واقع با درگذشت وی، مازندران یکی از شخصیت‌های علمی و معنوی خود را از دست داد.
منابع:
۱- اشرفی، ملا محمد (۱۳۸۵). تصحیح و تعلیق، تهران: انتشارات دانـشگاه تـهران.
۲ امین، سید محسن (۱۴۳۰ق). اعیان الشیعه، دارالتعاریف، بیروت: مطبوعات.
۳- باقرزاده، عبدالرحمن (۱۳۷۷). فرزانگان بابل، در سـه قـرن اخـیر، بابل: مبعث.
۴- تنکابنی، میرزا محمد (۱۳۶۴). قصص العلما، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
۵- حـبیب آبـادی، مـحمد علی (۱۳۷۷). مکارم الاثار، دراحوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، اصفهان: نشر نفاِیس.
۶- حجتی، مریم (۱۳۸۶). آسمان در آئیـنه، قـم: انـتشارات آفتاب خوبان.
۷- دمشقی، شمس الدین (۱۳۵۷). محمدبن ابی طالب، تهران: انتشارات فرشتگان هنر و ادب.
۸- رازی، محمد شـریف (۱۳۵۲). گـنجینه دانشمندان، تهران: انتشارات اسلامیه.
