ادبیات هر عصری آیینه‌ای است که احوال حاکم بر آن زمان را نشان می‌دهد. اشعار پروین اعتصامی بیانگر تفکر و تعمق وی در مسایل روزگارش یعنی عصر مشروطه بود. سراسر اشعار این شاعر توانمند را اندرزهای اجتماعی دربرمی گیرد که مطابق با سخنان بزرگان و تعالیم دین مبین اسلام تحلیل کرده است. از جمله مهمترین مؤلفه های اجتماعی در اشعار پروین اعتصامی می‌توان به آزادی، اندرز به جوانان، توجه به حال ایتام و حقوق آنها، توصیه به سعی، تلاش و کار، حمایت از اقشار زحمتکش و انتقاد از فقر و محرومیت، انتقاد از بی‌عدالتی، نابرابری اجتماعی و فاصله طبقاتی در جامعه، انتقاد از تجمل و رشوه خواری، تبیین منزلت زن و دفاع از حقوق او و انتقاد از بی‌مهری مردم زمان نسبت به همدیگر اشاره کرد.(۱)
رخشنده اعتصامی، مشهور به پروین اعتصامی در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ خورشیدی در تبریز دیده به جهان گشود در کودکی با خانواده اش به تهران آمد. یگانه اثری که از وی به جای مانده دیوان شعری او است که دارای اشعاری نغز است. اعتقاد والای این شاعر معناباور به حقایق عملی، زندگی معنوی و حیات عرفانی دیوان او را به یک رساله اخلاقی استوار تبدیل کرده است. بی تردید، مهم ترین برتری شعر پروین، زبان سلیس، روان و فصیح آن است. شعر پروین گران بها بوده و از چیرگی او بر زبان فارسی حکایت می کند. سعید نفیسی شاعر و پژوهشگر ادبیات فارسی در خصوص برخی از ویژگی‌های شخصیتی این شاعر نامدار گفته است: «پروینی که من دیدم و بارها دیدم بدین گونه بود: قیافه ای بسیار آرام داشت. با تأنی و وقار خاصی جواب می گفت و می نگریست. هیچ گونه شتاب و بی حوصلگی در او ندیدم. چشمانش بیشتر به زیر افکنده بود. یاد ندارم در برابر من خندیده باشد. وقتی که از شعر او، تحسین می کردم با کمال آرامش می پذیرفت. نه وجد و نشاطی می نمود و نه چیزی می گفت. هرگز یک کلمه خودستایی از او نشنیدم و رفتاری که بخواهد اندک نمایش برتری بدهد، از او ندیدم…»
یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار در زندگی پروین، یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام الملک) از رجال نامی، نویسندگان و مترجمان مشهور اواخر عصر قاجاریه بود و در آن زمان ماهنامه ادبی «بهار» را منتشر می کرد. مادرش اختر فتوحی فرزند میرزا عبدالحسین ملقب به مُقدّم العِداله و متخلص به “شوری” از واپسین شاعران دوره قاجار، اهل تبریز و آذربایجانی بود، بنابراین پروین در خانواده ای هنردوست و آشنا به شعر و شاعری پرورش یافت. در دوران کودکی، زبان های فارسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل آموخت. پایان نامهٔ تحصیلی خود را از مدرسه آمریکایی تهران گرفت و در همانجا شروع به تدریس کرد.
پروین با پسر عموی خود که رئیس شهربانی کرمانشاه بود در ۱۹ تیر ۱۳۱۳خورشیدی ازدواج کرد اما این وصلت بیش از چهار ماه طول نکشید و به جدایی منجر شد، دلیل این موضوع را اخلاق نظامی همسرش عنوان کرده اند که با روحیات شاعرانه پروین سازگار نبود. وی پس از جدایی از همسر، مدتی کتابدار کتابخانهٔ دانشسرای عالی بود.
تنها اثری که از این شاعر نامدار برجای مانده است، دیوان وی است که شامل ۵ هزار و ۶۰۶ بیت در قالب ۲۰۹ قصیده، قطعه، غزل، مثنوی و ۵ قطعه کوتاه دو سه بیتی و ۱۱ تک‌بیتی است و در آن جز چند غزل دیده نمی‌شود؛ البته چنانکه در لغت‌نامه دهخدا آمده است در این دیوان همه اشعار اعتصامی وجود ندارد؛ وی چند سال پیش از مرگ خود، یک قسمت از اشعارش را که مطلوب طبعش نبوده سوزانده است. این شاعر به تشویق ملک الشعرای بهار در ۱۳۱۵ خورشیدی دیوان خود را منتشر کرد و مورد توجه و اقبال عمومی قرار گرفت.
شعر پروین بیشتر تعلیمی و اخلاقی است و در تقسیم‌بندی شعر به نو و کهن، پروین را باید در ردیف کهن‌سرایان قرارداد. شعری که در ادامه آمده، گزیده‌ای از اشعار تعلیمی وی محسوب می شود.
روزی گذشت پادشهی از گذرگهی فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست
پرسید زان میانه یکی کودک یتیم کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست
آن یک جواب داد چه دانیم ما که چیست پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست
نزدیک رفت پیرزنی کوژپشت و گفت این اشک دیده من و خون دل شماست
ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است این گرگ سالهاست که با گله آشناست
آن پارسا که ده خرد و ملک، رهزن است آن پادشا که مال رعیت خورد گداست
بر قطره سرشک یتیمان نظاره کن تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست
پروین! به کجروان سخن از راستی چه سود؟ کو آنچنان کسی که نرنجد ز حرف راست؟
سرانجام این بانوی فرهیخته به علت ابتلا به بیماری حصبه و در حالی که تنها ۳۵سال داشت در ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ خورشیدی دیده از جهان فروبست و در حرم فاطمه معصومه به خاک سپرده شد و چون پروین، نشان درجه سوم علمی رضاخان را نپذیرفت و درخواست وی برای تدریس به ملکه را رد کرد پس از وفات او مراسم دولتی برای وفات و بزرگداشت وی برگزار نشد.
در این خصوص پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به گفت وگوی با «افشین اعلا» شاعر و نویسنده پرداخت که در ادامه متن آن آمده است:
ایرنا: سبک شعری پروین اعتصامی چگونه بود؟
اعلا: شعرهای پروین اعتصامی در قالب های کلاسیک به ویژه “قطعه” سروده شده است. مضامین حکمی و پندآموز غالب اشعارش نیز تصویری کاملا کلاسیک از این شاعر بزرگ به دست می دهد اما این به معنای تعلق کامل پروین به فرم و محتوای شعر پیشینیان نیست. حتی می توان او را یکی از پیشقراولان و زمینه سازان اصلی پیدایش شعر نوین فارسی دانست. چراکه او هم در نگاه به جهان پیرامونش و هم در زبان شعر و انتخاب مضامین، شاعری خلاق و پیشرو بود. به گونه ای که در اشعار کلاسیک شاعران پیش از او، مشابهی برایش نمی‌یابیم. پس به جرأت می توان گفت که پروین اعتصامی از محدود شاعران نوآور و تحول آفرین در شعر کلاسیک فارسی است.
ایرنا: جایگاه پروین اعتصامی در شعر و ادبیات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اعلا: جایگاه پروین در ادبیات و شعر ایران، منحصر به خود اوست. اولا به خاطر نوآوری در مضامین و خلاقیت‌های ذهنی و زبانی اش، ثانیا به دلیل روح زنانه و مادرانه ای که در پندهای اخلاقی و مانیفست اجتماعی وی جاری است. گمان می کنم که پیش از او زنی شاعر با چنین ویژگی ها نداشتیم. البته نمی خواهم تفکیک جنسیتی کنم. اشعار پروین از شاعران مرد هم دوره اش نیز یک سر و گردن بالاتر بود. اشاره من به بروز و ظهور روح زنانه در شعر کلاسیک فارسی است که یکی از امتیازات اشعار پروین اعتصامی به شمار می رود.
ایرنا: نگاه پروین اعتصامی به مسایل اجتماعی به ویژه زنان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اعلا: پروین اعتصامی شعر فارسی را از برج عاج مفاهیم کلی و ماورایی به کف جامعه کشاند، البته با حفظ همان لطافت ها و ظرافت های موجود در ادبیات کلاسیک ایرانی. این یکی از بزرگ ترین خلاقیت های او بود. او توانست ضمن پایبندی به اصول تخصصی شعر، علاوه بر خواص، مردم عادی کوچه و بازار را نیز مخاطب شعر خود کند. مضامینی که او برای رسیدن به این مطلوب، به استخدام خود درآورد، بی نظیر است. درخصوص زنان نیز همان طور که اشاره شد، پروین نخستین زن شاعری بود که توانست از قواعد ثابت و مردانه حاکم بر روح و زبان شعر، عبور کند و با زبان یک زن و لحن یک مادر شعر بگوید. البته در این مورد، عده ای به شعری که برای کشف حجاب سروده است، اشاره می کنند. در حالی که اتفاقا این شعر مصداق مناسبی برای اشاره به وجه زنانه شعر پروین نیست! درست است که موضوع آن به زنان مربوط می شود، اما پروین این شعر را بیشتر با حال و هوای یک بیانیه سیاسی سروده که مردان هم می توانند مشابه آن را بگویند. روح زنانه شعر پروین را باید در زوایای تودرتوی همه اشعار و نگاه زنانه او به همه مضامین اخلاقی، اجتماعی و اعتقادی اش جستجو کرد. عده ای دیگر نیز زنانه بودن روح اشعار پروین را انکار می کنند، به این دلیل که نگاه شان به مقوله زنانگی در شعر، ابراز بی پروای تمایلات عاشقانه اما زنانه و گاه حتی مضامین اروتیک است. بدیهی است که نه از شاعری اخلاق مدار چون پروین می توان چنین انتظاری داشت، نه هیچ زن دیگری می توانست در آن برهه از این خطوط بگذرد.
ایرنا: به نظر شما پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد در شعر چه تفاوت ها و تشابهاتی با هم دارند؟
اعلا: در سوال قبلی، به طور اتفاقی به مواردی اشاره کردم که می تواند پاسخ این سوال هم باشد. اما لازم است خیلی خلاصه بگویم که من خیلی قائل به مقایسه بین فروغ و پروین نیستم. درست است که هر ۲ از زنان سرآمد شعر معاصرند. به طور قطع مشابهت ها و نقاط اشتراک و اختلافی نیز دارند. اما این پرسش مثل این است که مثلا بخواهیم شهریار و نیما را با هم مقایسه کنیم و وجوه شباهت و اختلاف شان را بشکافیم. بستر زمانی و ضرورت ها و اولویت های دوره فروغ با پروین قابل قیاس نیست. پروین اتفاق بزرگی بود در دل شعر کلاسیک فارسی، و فروغ اتفاق بزرگی در متن شعر نوینی که نیما و بزرگان پس از او پایه ریزی کرده بودند. هردوی آنها برای من از بزرگترین چهره های شعر معاصرند.
ایرنا: در پایان اگر سخنی در خصوص اشعار و شخصیت پروین اعتصامی هست، بفرمایید؟
اعلا: در خصوص اشعار پروین اعتصامی، بد نیست به نکته ای که همیشه به آن باور داشته ام، اشاره کنم. زنده یاد مادرم که نام او نیز پروین بود، به خاطر آموزگار بودنش و طبع شعر و صدای خوشی که داشت، از همان کودکی مرا با بسیاری از گنجینه های شعر فارسی مأنوس کرده بود. از جمله شعرهای پروین را بسیار دوست می داشت و بعضی از آنها را دکلمه وار برای من می خواند. همین باعث شده بود که از همان کودکی نوعی همذات پنداری بین پروین و مادرم در ذهن من نقش ببندد. اما بزرگ تر که شدم دریافتم آن احساس فقط به دلیل همنامی و مشابهت چهره پروین و مادرم نبود. چراکه با مطالعه بیشتر آثار او دریافتم که پروین به راستی شاعری بزرگ، مادری مهربان و هم آموزگاری دلسوز و نکته سنج بود. این وجه آموزگاری شاعرانه، نکته ای بود که می خواستم در پایان سخنانم بر آن تاکید کنم.
منابع:
۱- برای اطلاع بیشتر در خصوص اندیشه‌ها اعتصامی ر. ک مقاله تحلیل اندیشه های اجتماعی پروین اعتصامی، نوشته مسروره مختاری، مهردادآقایی، فرحناز نصیری، محل انتشار نخستین همایش ارتباطات، زبان و ادبیات فارسی و مطالعات زبان شناختی
