خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای میان ایران و گروه ۱+۵ حتی با ابزار فشار حداکثری کاخ سفید هم موجب عقب‌نشینی تهران نشد. در واقع خروج از برجام که در ابتدا به عنوان تهدیدی بیان می‌شد و سپس رنگ واقعیت گرفت، ایران را وادار نکرد که دوباره پای میز مذاکره با واشنگتن بنشیند و در حوزه‌های هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای خواست کاخ سفید را قبول کند. اکنون دولت آمریکا پس از بی‌ثمر دیدن فشارهای یکجانبه علیه ایران، تلاش دارد از طریق بند حل اختلاف همان توافقی که از آن خارج شد عرصه را با همکاری متحدان و سازمان ملل متحد بر ایران تنگ‌تر کند.
ایالات متحده در حالی از توافق هسته‌ای خارج شد که پایبندی ایران به توافق بارها از سوی امضاکنندگان برجام، آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان ملل مورد تائید قرار گرفت. واشنگتن پس از آنکه به اشتباه راهبردی خود در خروج بی‌دلیل از توافق پی برد، به دنبال راهی برای فعالسازی سازوکاری موسوم به «مکانیسم ماشه» است تا ایران را به نقض توافق هسته‌ای متهم کند و کشورمان را مستحق بازگرداندن همه تحریم‌های سازمان ملل متحد متحد به نمایش بگذارد.
تفسیر آمریکایی از توافق هسته‌ای
نکته قابل توجه تحولات برجامی اینجا است که نقض اولیه و ریشه‌ای توافق از سوی آمریکا و با خروج از آن رخ داد. البته همزمان این اقدام کاخ سفید، دولت آمریکا را از مزایای توافق محروم ساخت. یکی از مهمترین انگیزه‌های دولت «دونالد ترامپ» ایجاد مانع در اجرایی شدن یکی از اولیه ثمرات برجام در حیطه رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران است که تا حدود سه ماه دیگر باید اعمال گردد.
براساس بندهای ۳۶ و ۳۷ توافق برجام که به روند حل اختلافات دو طرف مربوط می‌پردازد هر یک از طرف‌های توافق، نارضایتی خود را ابتدا باید به کمیسیون مشترک ارجاع دهد. این کمیسیون برای حل و فصل موضوع دو هفته فرصت در اختیار دارد که البته این زمان قابل تمدید است. درصورت حل نشدن موضوع، مساله به شورای وزرای خارجه اعضای توافق اطلاع داده میشود و آن‌ها نیز ۲ هفته برای بررسی و حل مشکل فرصت دارند. در صورتی که پس از بررسی و زمان بیشتر، مسائل حل نشده باقی بماند، طرف ناراضی یا به عبارتی شاکی، می‌تواند تخطی از توافق را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد. اگر شورای امنیت در مدت ۳۰ روز به تعلیق تحریم‌ها رای ندهد یا نتواند زمینه را برای حل و فصل مساله آماده کند، تحریم‌ها در چارچوب قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت به صورت خودکار به اجرا گذاشته می‌شوند. در عمل و به اعتقاد تحلیلگران این مرحله خود به خود باعث نابودی کامل برجام خواهد شد.
ایالات متحده پیش از این هم نسبت به کسب حداقل ۹ رای موافق در شورای امنیت مطمئن نبود ضمن آنکه از وتوی روسیه و چین هراس داشته‌است. این نگرانی واشنگتن پس از نشست اخیر شورای امنیت عمیق‌تر هم شد. از طرف دیگر همه کشورهای امضاکننده برجام اکنون معتقدند آمریکا به دلیل خروج از توافق امکان شکایت به کمیسیون مشترک را ندارد ضمن آنکه روسیه و چین با صراحت اعلام کرده‌اند واشنگتن نمی‌تواند هیچ خواسته‌ای را در چارچوب برجام اعمال کند.
با این حال کاخ سفید روی تفسیر ویژه‌ای از برجام متمرکز شده‌است که در آن نگاهی مجزا به دو مقوله تعلیق قطعنامه‌های تحریم ناشی از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد وجود دارد. در این دیدگاه مخالفت هر یک از کشورهای صاحب حق وتو با ادامه لغو قطعنامه‌های پیشین، موجب بازگشت همه ۶ قطعنامه تحریمی میشود و در این صورت وتوی کشورها هم نمی‌تواند آن را بی اثر کند. از این رو به نظر می‌رسد آمریکا همه تلاش خود را صرف ارجاع موضوع به شورای امنیت می‌کند تا با توجیه فوق یا سنگ‌اندازی در مقابل دیگر کشورها شرایطی را به وجود بیاورد که پس از ۳۰ روز مساله حل نشود و به صورت خود به خود همه تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران برقرار شود.
مقاومت‌ها برابر کاخ سفید
اگرچه دیگر اعضای توافق به ویژه سه کشور اروپایی تاکنون اقدام خاصی را پس از خروج ترامپ از برجام و به منظور جبران منافع ایران انجام نداده اند اما در برابر فشارهای اقتصادی و سیاسی آمریکا در زمینه فروپاشی برجام مقاومت کرده‌اند. خبرگزاری «رویترز» در گزارشی آورده‌است اروپا به ایالات متحده اعلام کرد که از بازگشت یکجانبه تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران پشتیبانی نمی‌کند.
طبق این گزارش بازگشت تحریم‌ها موجب نابودی کامل توافق هسته‌ای میشود و به همین دلیل سه کشور اروپایی عضو توافق بر این اعتقادند که فعالسازی مکانیسم ماشه اثرات جدی متضادی را در شورای امنیت خواهد داشت.، بنابراین آن‌ها از هر تلاشی برای حفظ برجام حمایت می‌کنند.
تحلیلگر اندیشکده «کارنگی» نیز بر این باور است که کشورهای اروپایی اعتقاد دارند ایران با کنارگذاشتن برخی از تعهدات هسته‌ای خود که به دنبال خروج آمریکا از برجام رخ داد، توافق برجام را نقض می‌کند اما اتحادیه اروپا بر حفظ برجام تاکید دارد؛ ضمن اینکه اروپا واکنش‌های ایران را دلیلی برای پایان‌یافته حساب کردن توافق نمی‌بیند زیرا تهران هم اقدامات خود را در پاسخ به رفتار ایالات متحده انجام داده‌است.
طبق تفسیر این مرکز پژوهشی آمریکایی، مکانیسم حل اختلاف در توافق هسته‌ای برای واکنش نشان دادن به عدم پایبندی آمریکا طراحی نشد بلکه به آن خاطر بود که ایالات متحده را نسبت به رعایت مفاد برجام از سوی ایران مطمئن کند. اما اکنون مشخص شده‌است که دیگر اعضا و از جمله سه کشور اروپایی عجله‌ای برای بازگرداندن تحریم‌ها از این مسیر ندارند. دولت ترامپ فعالسازی مکانیسم ماشه (DRM) را بر دستیابی به هر توافقی با ایران ترجیح می‌دهد زیرا می‌تواند کار را برای دولت احتمالی دموکرات بعدی در کاخ سفید جهت احیای توافق هسته‌ای سخت کند.
طبق تحلیل کارنگی، «با این نگاه سه کشور اروپایی تاکنون وظیفه حفظ برجام در این شرایط خطرناک را به خوبی دنبال کردند. بهترین سناریو شاید این باشد که بحران ادامه پیدا کند و یا حتی تاحدودی وخیم‌تر شود تا زمانی که ایالات متحده به نحو جدی به ارزیابی دوباره سیاست‌ها و اولویت‌های خود بپردازد و به تلاش‌های دیپلماتیک اهمیت دهد».
گذشته از موضع دوپهلوی اروپا در مقابل ایالات متحده، روسیه و چین هم قرار دارند که باصراحت دیدگاه مخالف خود را اعلام کرده‌اند. افزایش دامنه تنش میان پکن و واشنگتن، موضوع هسته‌ای ایران را به یکی از چندین موضوع میان دو طرف تبدیل کرده‌است. علاوه بر این تاکنون توجیه‌های وزیر امور خارجه آمریکا برای بازگرداندن تحریم‌ها هیچ خریداری را در مسکو نداشته‌است. گزارشگر اندیشکده «شورای آتلانتیک» (Atlantic Council) بر این اعتقاد است که روسیه از ماه‌ها قبل برای آمریکا مشخص کرد که در هر صورت تحریم تسلیحاتی ایران در اکتبر آینده پایان می‌پذیرد. به دلیل تبادلات تجاری و سیاسی ایران و روسیه طبیعی است که مسکو به درخواست کاخ سفید پاسخ مثبت ندهد.
براساس این تحلیل، مسکو هر تلاش آمریکا در شورای امنیت در زمینه تمدید تحریم‌ها را وتو خواهد کرد و باعث تضعیف و حتی شکست اقدامات یکجانبه ایالات متحده در زمینه فعالسازی سازوکار ماشه میشود. در این شرایط اگر متحدان اروپایی آمریکا هم در مقابل خواسته‌های کاخ سفید مقاومت کنند، مسکو موفق خواهد شد تا جبهه متحدی را در مقابل واشنگتن ایجاد کند.
گذشته از همه محدودیت‌هایی که در این مسیر در مقابل آمریکا قرار گرفته‌است همه امضاکنندگان توافق هسته‌ای در مورد واکنش ایران به سیاست‌های واشنگتن نگرانی‌هایی را مطرح می‌کنند. اندیشکده آمریکایی «مرکز مطالعات بین المللی و راهبردی» (CSIS) این دلشمغولی را در قالب یک سوال مطرح کرد که آیا ممکن است بازگشت تحریم‌ها ایران را به خروج از پیمان منع اشاعه هسته‌ای «ان.پی.تی» متقاعد کند.
«برایان هوک» نماینده ویژه ترامپ در امور ایران چندی قبل عنوان داشت کشورش به هر اقدامی برای تمدید تحریم ایران دست خواهد زد. طبق تحلیل فوق گذشته از تردیدهایی که در زمینه مشروعیت چنین تلاشی وجود دارد اما این یک سیاست غلط است و نه تنها اهداف آمریکا را برآورده نمی‌سازد بلکه باعث افزایش شکاف میان آمریکا و اروپا خواهد شد. همچنین اعتبار ایالات متحده و شورای امنیت را تضعیف خواهد کرد و راه را برای توسعه سریع‌تر برنامه هسته‌ای ایران هموار می‌کند.
این اتاق فکر مستقر در واشنگتن اذعان کرده برقراری دوباره تحریم‌ها، ایران را به کنار گذاشتن معاهده منع اشاعه هسته‌ای (NPT) تحریک می‌کند. در این حالت کاخ سفید ممکن است با اقدام خود باعث شود ایران دومین کشوری باشد که ان.پی.تی خارج میشود.
