۷میلیون ایرانی در حاشیه آلوده‌ترین پهنه آبی در شمال کشور زندگی می‌کنند. پژوهشکده اکولوژی دریای خزر وابسته به مؤسسه تحقیقات شیلات در سال ۱۳۹۱میزان آلودگی‌های نفتی دریای خزر را، بیش از ۱۲۲هزار تن در سال اعلام کرد؛ رقمی که با توجه به وقفه چندساله همکاری‌های مشترک ۵کشور عضو کنوانسیون تهران، به‌احتمال زیاد حالا شرایط بحرانی‌تری دارد. اما فاضلاب‌های شهری، سموم کشاورزی و پساب‌های صنعتی و آلاینده‌های رادیواکتیو که از کشورهای حاشیه خزر وارد این اکوسیستم آبی بسته می‌شود، وضعیت دریای خزر را چنان بحرانی کرده است که مشاور معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: «برای شنا هم حاضر نیستم به خزر بروم.»
آلودگی خزر به قدری افزایش یافته است که ماهیگیران تالاب انزلی هم از مهاجرت آبزیان این تالاب بین‌المللی به‌دلیل افزایش آلودگی آب خبر داده و گفته‌اند که آلودگی خزر و به تبع آن آلودگی تالاب‌ها و پهنه‌های وابسته به خزر منجر به مرگ‌ومیر و مهاجرت آبزیان این اکوسیستم شده و حتی ماهیان خزر را به سمومی نظیر جیوه و سرب آلوده کرده است.
بحران آلودگی خزر، اما موجب شد تا دولت ایران بعد از ۶سال وقفه در همکاری مشترک با کشورهای حاشیه خزر برای صیانت از این پهنه آبی و کنترل و جلوگیری از آلودگی بیشتر آن، نشست مشترک وزیران ۵کشور حاشیه خزر را برگزار و کنوانسیون خزر را پس از ۶سال وقفه زنده کند.
کنوانسیون تهران چیست و چه اهدافی دارد؟
سال ۱۳۸۲، ۵کشور حاشیه دریای خزر شامل ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان در توافقنامه‌ای که کنوانسیون تهران نام گرفت، تفاهم کردند برای کاهش و کنترل آلودگی، جلوگیری و کنترل گونه‌های مهاجم، حفاظت و احیای منابع زنده دریایی، مدیریت مناطق ساحلی، بحث مربوط به نوسانات تراز آب دریای خزر و مجموعه فعالیت‌های پایشی با یکدیگر همکاری کنند. کنوانسیون تهران ۳سال بعد در سال ۱۳۸۵برای ۵کشور لازم‌الاجرا و قرار شد نمایندگان این کشورها حداکثر ۲ سال یک‌بار در نشست مشترکی شرایط خزر را در قالب پروتکل‌های کنوانسیون تهران بررسی و برای مقابله با مخاطرات این پهنه آبی تصمیم‌گیری کنند.
سهم ایران در آلودگی خزر
مشاور معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست درباره کنوانسیون تهران گفت:«کنوانسیون تهران معاهده نسبتا جدیدی است. طبق قوانین این کنوانسیون باید حداکثر ۲ سال یک‌بار نشست وزیران کشورهای عضو برگزار شود، اما از آخرین نشست بیش از ۶سال گذشت و این نشست‌ها متوقف شد تا اینکه سال گذشته، کاپ ۶بعد از این وقفه برگزار و یک گام برای مقابله با تهدیدات خزر برداشته شد.»
فرناز شعاعی درگفت‌وگو با همشهری آنلاین افزود: کنوانسیون تهران، ۴پروتکل تدوین شده دارد که ۲پروتکل آن برای کشورهای عضو لازم‌الاجرا شده است. یکی «پروتکل مقابله با شرایط اضطراری نفتی در دریا» و دیگری «پروتکل مقابله با آلودگی‌های با منشأ خشکی». برخی اقدامات کارشناسی برای تهیه دستورالعمل‌های اجرایی و کارهایی که لازم است در منطقه به اجرا دربیاید، درقالب این ۲پروتکل در حال انجام است. کنوانسیون تهران ۲ پروتکل دیگر هم دارد که به امضای اعضا رسیده، اما هنوز لازم‌الاجرا نشده است. «پروتکل حفاظت از تنوع زیستی» که منتظر روسیه هستیم و «پروتکل ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی» که ۴ کشوردیگر آن را تأیید کرده‌اند و این پروتکل در مجلس شورای اسلامی ایران در نوبت تصویب نهایی است. این پروتکل‌ها بازوهای اجرایی کنوانسیون تهران هستند و کارها و مذاکرات و جلسات کارشناسی منطقه‌ای هم در راستای کنوانسیون در جریان است. امیدوارم بعد از عملیاتی شدن این پروتکل‌ها شرایط دریای خزر بهبود پیدا کند.»
او گفت:«بخش عمده‌ای از آلودگی‌هایی که وارد دریای خزر می‌شوند منشأ انسانی دارند و از خشکی وارد دریا می‌شوند. ایران هم در کنار ۴ کشور دیگر، یکی از کشورهایی است که از نظر سموم و پساب کشاورزی و فاضلاب شهری و روستایی و خانگی در آلودگی دریای خزر نقش دارد شرایط دریای خزر شرایط مطلوبی نیست و من به شخصه برای شنا هم به دریای خزر نمی‌روم. بنابراین امیدواریم اجرای پروتکل‌های کنوانسیون تهران روی کاهش آلودگی‌های خزر، بهبود وضعیت مردم ساکن در حاشیه این پهنه آبی و همچنین حفاظت گونه‌ها و زیستگاه آبزیان خزر تأثیر مثبتی داشته باشد.
