ظروف سفالین از نخستین دوره های زندگی بشر با آب و گل انسان ها عجین بوده و به تناسب سیر تحول در قرون مختلف به اشکال و رنگ های تنوع درآمده است و در عصر حاضر نیز با وجود تنوع بسیار ابزار آشپزخانه، ظروف سفال به دلیل سنتی بودن و القا حسرت به گذشته ها مشتری ها و دوستداران خود را دارد.
در شهرستان مرزی بندر آستارا که از دیرباز محل سیر و سفر بازرگانان، مسافران و گردشگران داخلی و خارجی بوده، ظروفی نظیر خم، کوزه و کاسه سفالین، گمج و نوخون (مخصوص طبخ غذا)، نمکیار( طبق یا سینی سفالین برای ساییدن مغزگردو و سبزی و انارترش)، گیلی تابه (ظرفی گلی برای برشته کردن تخمه و برنج) و تالک ( ظرفی سفالین دارای دو دسته) ، تنگ آب، تنور نان پزی، ظروف نگهداری مواد، حلقه های سرچاه، مجسمه، گلدان و سفال بام کاربرد داشته است.
مورد اخیر یعنی سفال بام به اندازه ای در آستارا رایج بوده که این شهر را به شهر بام های سفالین ایران مشهور کرده، اما ظروف سفالی طی روزگاران به فراموشی سپرده شده و اکنون فقط یک بانوی سالخورده در دهستان عنبران آستارا آتش تنها کارگاه تنور سفالی را روشن نگه داشته است تا از فروش تنورها برای غذاخوری های بین راهی و سفره خانه های سنتی امرار معاش کند و این صنعت را سرپا نگهدارد.
برخی سفالگران برای جلوگیری از تَرَک سفال، مقداری موی بز را به گِل آن مخلوط می کنند تا سفال از استحکام لازم برخوردار باشد اما من به علت داشتن مهارت کافی در ساخت تنور، از موی بز استفاده نمی کنم و به اصطلاح فوت کوزه گری را بلدم.
خانم ریحان ریاضت در مورد هنر یا صنعت ساخت تنور سفال گفت: این صنعت دهها سال قبل رونق بیشتری داشت اما بعدها کمرنگ شد و امروز فقط من به ساخت تنور سفال مشغول هستم و گِل آن را از خاک رس مرغوب اطراف دهستان عنبران تهیه می کنم.
وی با تاکید بر این که اگر خاک رس، ناخالص یا دارای سنگ ریزه باشد، سفال در کوره تَرَک برمی دارد، افزود: تنور سفالی را ابتدا به صورت خام برای سه تا چهار روز در هوای آزاد قرار می دهیم تا خشک شود و سپس برای حدود پنج ساعت وارد کوره می کنیم.
او ادامه داد: اگر تنور یا هر ظرف سفال به طور مطلوب در کوره حرارت ببیند، وقتی به آن ضربه وارد می کنیم صدای ظروف چینی را خواهد داد و این نشانه مرغوبیت است و از تنور سفال می توان برای پخت یا گرم نگهداشتن انواع نان و بسیاری از غذاها استفاده کرد.
این بانوی هنرمند افزود: برخی سفالگران برای جلوگیری از تَرَک سفال، مقداری موی بز را به گِل آن مخلوط می کنند تا سفال از استحکام لازم برخوردار باشد اما من به علت داشتن مهارت کافی در ساخت تنور، از موی بز استفاده نمی کنم و به اصطلاح فوت کوزه گری را بلدم.
وی گفت: روزانه بر حسب تقاضا امکان ساخت پنج تنور سفالی کوچک و بزرگ را دارم و تنورهای سفال به تناسب اندازه از یک تا ۱۰ میلیون ریال قابل فروش هستند و از زمان راه اندازی کارگاه، سفارش هایی از ناحیه مردم، غذاخوری ها و اقامتگاه های بومگردی برای خرید تنور دریافت کرده ام.
افتتاح کارگاه تنور سفال
در اواخر خرداد ماه امسال تنها کارگاه خانگی ساخت تنور سفال که به همت خانم ریاضت فعال شده است با حمایت مسئولان محلی گشایش یافت و سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آستارا هدف از راه اندازی کارگاه را عرضه تنور سنتی برای احیای پخت انواع نان محلی در مراکز بومگردی و اقامتگاه های گردشگری اعلام کرد.
نماینده مردم آستارا در مجلس شورای اسلامی: تنور سفالی یادآور صنایع دستی فراموش شده این منطقه است و قبل از اینکه ظروف ملامین، چینی و فلزی آشپرخانه ها را پر کند، استفاده از ظروف سفال بسیار رایج بود اما اکنون نقش کالای کادویی و یادگاری به خود گرفته است.
به گفته مجتبی آب روشن این کارگاه با همت بخش خصوصی و به صورت خانگی راه اندازی شده و از سوی اداره میراث فرهنگی برای توسعه و رونق آن، تسهیلات بانکی اختصاص یافته است.
غلامرضا مرحبا نماینده مردم آستارا در مجلس شورای اسلامی تنور سفالی را یادآور صنایع دستی فراموش شده این منطقه دانست و گفت: قبل از اینکه ظروف ملامین، چینی و فلزی آشپرخانه ها را پر کند، استفاده از ظروف سفال بسیار رایج بود اما اکنون نقش کالای کادویی و یادگاری به خود گرفته است.
وی علاوه بر ارزش فرهنگی و تاریخی ظروف سفالین، راه اندازی کارگاه های سفال سازی نظیر ساخت تنور سفالی را حرکتی ارزشمند برای اشتغالزایی خانگی، درآمدزایی و رونق تفرجگاه ها و اقامتگاه های بوم گردی و غذاخوری های بین راهی دانست.
او گفت: رواج ظروف سفال با ظروف مدرن آشپزخانه مغایرتی ندارد و با توجه به اشتیاق مردم به صنایع دستی و ظروف سنتی و محلی و همچنین با عنایت به علاقه مسافران و گردشگران به این قبیل صنایع دستی، می توان با تولید تنور و ظروف سفالین و عرضه آنها زمینه احیا و استفاده آنها را فراهم کرد.
اردوی جهادگران خردسال برای آشنایی با سفالگری
مسئول گروه جهادی زنده یاد سید علی اصغر میرنظری از یادگاران دفاع مقدس، که از حامیان مالی این کارگاه تنور سفالی است، در خصوص راه اندازی آن گفت: هزینه راه اندازی کارگاه از سوی این گروه جهادی تامین شده است و بسیج هنرمندان، حوزه علمیه و گروه جهادی شهید فارسی شرکت انبارهای عمومی گمرک نیز همکاری کرده اند.
سیدرضا میرنظری ساخت و فروش تنور سفالی را سودآور دانست و افزود: هر تنور متوسط حدود سه میلیون و ۵۰۰ هزار ریال فروخته می شود و ۵۰۰ هزار ریال آن هزینه مواد اولیه و وقت و زحمت ساخت آن است و بقیه سود محسوب می شود.
هر تنور متوسط حدود سه میلیون و ۵۰۰ هزار ریال فروخته می شود و ۵۰۰ هزار ریال آن هزینه مواد اولیه و وقت و زحمت ساخت آن است و بقیه سود محسوب می شود.
وی گفت: ۵۰ تنور را از سازنده آن پیش خرید کرده ایم و او طبق قراردادی با امضاء عضو شورای اسلامی و دهیار روستا برای ساخت و ارائه تنورها متعهد شده است تا ما با عرضه تنورها به متقاضیان خانگی و غذاخوری ها گامی برای احیای این صنعت و درآمدزایی پایدار برای صاحب کارگاه برداریم.
میرنظری ادامه داد: هفته گذشته اعضای پایگاه بسیج شهید آهنی را برای آشنایی با تنور سفال و مراحل ساخت آن طی اردوی چند ساعته به کارگاه آن بردیم و اردوی دیگری نیز برای آموزش بیشتر برگزار خواهیم کرد و افراد بیکار و ترک اعتیاد کرده ها نیز می توانند با فراگیری ساخت تنور سفال، در کارگاه خانگی آن را تولید و درآمد حاصل کنند.
وی به صاحب کارگاه پیشنهاد داد تنورهای سفال را با مارک یا برند حیران ” نام گردنه و کوهستان معروف آستارا در مسیر جاده اردبیل” عرضه کند تا هنر بومی منطقه علاوه بر داشتن ارزش و اصالت، از نظر فروش نیز رونق داشته باشد.
اما در کنار اهتمام به ترویج صنایع دستی باید برای بازاریابی و روش های عرضه و معرفی آن نیز فکری کرد و به نظر می رسد دستگاه های متولی باید با ایجاد نمایشگاه های دائمی یا فصلی در مبادی ورودی شهرهای گردشگرپذیر نظیر آستارا، فروش و درآمدزایی این صنایع را تسهیل کنند.
استفاده از فضای مجازی برای بازاریابی و تبلیغ تنورها و ظروف سفال نیز می تواند علاقه مندان زیادی را به خرید آن سوق دهد و همچنین راهکارهای توسعه این صنعت نیز می تواند در دانشگاه ها و جلسات شورای اشتغال و سرمایه گذاری فرمانداری ها بررسی شود تا با ارائه برنامه علمی، تامین تسهیلات ارزان قیمت و برپایی نمایشگاه ها و بازارهای محلی از هنرمندان آن حمایت شود و آتش کوره های ظروف و تنور سفال هرگز خاموش نشود.
شهرستان مرزی و گردشگرپذیر بندر آستارا با ۹۱ هزار نفر جمعیت در منتهی الیه غرب استان گیلان و مرز جمهوری آذربایجان واقع شده است.
