سابقه مبارزات آیت الله سیدمحمد تقی موسوی خوانساری به مخالفت با استعمار انگلیس و انقلاب عراق بازمی گردد که در جریان آن دستگیر و سال ها در زندان هندوستان بسر برد. وی پس از آزادی در  قم اقامت گزید و پس از درگذشت آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، یکی از سه مرجعی بود که اداره حوزه قم را برعهده گرفت. آیت الله خوانساری در دهه پایانی حیات از جمله مراجعی بود که از حرکت استقلال طلبانه ملی شدن نفت به رهبری آیت الله کاشانی و نیز حرکت های فداییان اسلام حمایتی آشکار داشت.

زندگینامه آیت الله خوانساری

در یکی از روزهای ۱۳۰۵ خورشیدی در خوانسار یکی از شهرهای اصفهان و در خانه سید اسدالله عالم بزرگ شهر، فرزندی پای در حیات نهاد که نام او را محمد تقی گذاشتند. او در تیزهوشی گوی سبقت از همگان ربود و در میان هم شاگردی هایش سرآمد بود. وی در مکتب خانه خط را به خوبی آموخت و قرآنی را به خط خود نوشت و آن را وقف مسجد کرد. (۱)

خوانساری در نوجوانی ادبیات عرب و دیگر پایه های مقدماتی علوم اسلامی را فراگرفت، او در همین مدت، قسمت هایی هم از فقه و اصول دوره سطح را نیز خواند.

خوانساری، پس از مشورت هایی که با پدر داشت، برای تکمیل اندوخته ها، رهسپار حوزه دیرپای نجف شد. هجرت به نجف بر شتاب حرکت او افزود و در نجف پس از تکمیل درس های ناتمام در درس محققان بزرگ این رشته ها حاضر شد تا جوانه های اجتهاد که از توانایی در تحقیق ریشه می گیرد در او بارور شود. او چهار سال در کلاس درس فقیه و محقق بزرگ آیت الله آخوند خراسانی شرکت کرد. او همچنین از محضر استادان بزرگی همچون؛ آیت الله سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، آیت الله نائینی و آیت الله آقا ضیاء عراقی  بهره ها برد. آیت الله ضیاء عراقی بارها مقام این شاگردش را ارج نهاده و گفته بود «و حفظ مقام و نگهداری شؤونات آقای خوانساری را مانند علمای متأخر بر خود فرض می دانم.» (۲)

در صف اول مبارزه

با شروع جنگ جهانی اول که حکومت عثمانی به نفع آلمان درگیر این جنگ شد و در صف متحدین قرار گرفت، قلمرو عثمانی ها در حیطه جنگ واقع شد. در این برهه از زمان دولت عثمانی از روحانیان کمک طلبید و علمای شیعه با آنکه استبداد گسترده از طرف آن دولت بر جامعه اکثریت شیعی عراق روبرو بودند، نتوانستند در چنین هنگامه ای ناظر پایمال شدن سرزمین مقدس عراق شوند، این بود که جمع بسیاری از مراجع فتوای جهاد دادند. در این میان آیت الله خوانساری نیز کرسی درس و تحقیق را رها کرد و در صف رهسپاران جهاد قرار گرفت. او به گروه مجاهدانی که به همراه آیت الله سید مصطفی کاشانی عازم نبرد بودند، پیوست.

خوانساری جوان که در نبرد از قسمت پا مجروح شده بود، دستگیر شد و همراه دیگر اسراء به جزیره سنگاپور برده شدند. در آنجا خوانساری به تلاش علمی روی آورد و افزون بر تدریس منطق و حکمت، خود نیز به آموختن پرداخت و توانست زبان انگلیسی را بیاموزد. سرانجام خوانساری پس از گذشت چهار سال تحمل رنج اسارت، آزاد شد.(۳)

مرجعیت آیت الله خوانساری

آیت الله خوانساری بعد از رهایی از اسارت به زادگاهش خوانسار بازگشت. پس از چندی به تدریس فقه، اصول و حکمت پرداخت و دیری نگذشت که او توجه آیت الله حائری را به خود برانگیخت. وی نقش برجسته ای در شکل گیری حوزه علمیه قم ایفا کرد و مشوقی در هجرت آیت الله حائری به قم بود. در ۱۳۱۵ خورشیدی آیت الله خوانساری با شایستگی های فراوان اخلاقی و علمی که داشت به تدریس درس خارج انتخاب شد و رفته رفته این شخصیت برجسته مورد اقبال جامعه ایرانی قرار گرفت و با طرح جواز رجوع در مسایل احتیاطی به او از طرف آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی دامنه مرجعیت وی گسترش یافت.

سال های طولانی تدریس آیت الله خوانساری که از حوزه نجف آغاز شد، جمع زیادی از آموختگان فضل او را همراه داشت در سال های آخر تدریس هم درس خارج او چنان با عمق و دقت طرح می شد که تنها شایستگانی چند یارای حضور در آن را یافتند. آثار علمی او غیر از آن رساله های فتوایی که نظریات فقهی وی را در بر داشت، تقریرات درس های خارجی بود که شاگردانش جمع آوری کرده بودند. از آن جمله درس طهارت او بود که به همت شاگرد برجسته اش آیت الله محمدعلی اراکی و درس صلوه که به وسیله دیگر شاگرد فرزانه او مجتبی عراقی نگارش یافت.(۴)

حجی ماندگار

تا شهریور ۱۳۲۸ خورشیدی هفت سال می گذشت که ایران از حج محروم بود در آن سال حضور روحانیان که تشنه تر از همه بودند در این حج، حضوری پرجلوه داشتند. آیت الله خوانساری هم به دعوت یکی از بازاریان تهران به این کاروان پیوست در همان روزهای نخست ورود او به مکه مکرمه او وحدت آفرین شد و با اعلام ثبوت رؤیت ماه از طرف وی اختلاف رخت بربست و به نماز جماعت برادران اهل سنت رفت  تا در سایه وحدت روح ها یکدست شوند. (۷)

فتواهای شورآفرین

آیت الله خوانساری همگام با آیت الله حاج آقا حسین قمی، پیشگام مبارزه علیه کشف حجاب در این مبارزه شرکت کرد، او در آن فضای پر اختناق بر فتوای روشنگرانه بر ضروری بودن حجاب پای فشرد.(۸)

با شروع شکل گیری توطئه اشغال فلسطین، آیت الله خوانساری با فریاد آیت الله کاشانی همنوا بود. او در فتوایی فداکاری و کمک مسلمانان را در قضیه فلسطین و جنگ صهیونیسم واجب شمرد، سرانجام فریادها کارساز شد و هزاران فدایی اسلام آماده عزیمت به فلسطین شدند اما با سنگ اندازی های دولت وقت این اعزام چشمگیر انجام نپذیرفت(۹)

همگامی آیت الله خوانساری با آیت الله کاشانی مرزهای فراتری پیموده است، او با فتوایی سرنوشت ساز ملی شدن نفت را اعلام کرد و قطع دست غارتگران را از این سرمایه خدادادی خواهان شد. در هنگام برگزاری انتخابات مجلس ۱۷ که پس از پیروزی نهضت ملی انجام گرفت، او بار دیگر به یاری رهبری نهضت آیت الله کاشانی شتافت و در فتوایی مهم شرکت در انتخابات را ادای وظیفه شرعی دانست و سستی در این راه را عملی مسؤولیت آفرین در پیشگاه خدا قلمداد کرد که انتشار این فتوا، تأثیر بسزایی در انتخابات مزبور گذاشت و در تهران تأثیر آن شگفت آورتر بود.( ۱۰)

سرانجام آیت الله خوانساری

در ۱۳۳۱ خورشیدی علما و مردم همدان که از حال نامساعد آیت الله خوانساری با خبر بودند، از او خواستند تابستان را در هوای  همدان سپری کند با قبول این درخواست، آیت الله خوانساری با همراهانش راهی آنجا شدند.

در یکی از آن روزها که او برای برپایی نماز به مسجد می رفت در میان راه دچار حمله قلبی شد و سرانجام به سرای او شتافت. او را به قم  آورند و در حرم مطهر حضرت معصومه(س) هم آغوش استادش آیت الله حائری آرام گرفت.(۱۱)

ارجاع:

[۱] – مجله مجموعه حکمت، سال اول، ش۱۲، ص۱۲ – ۱۷ آثار الحجه، محمد شریف رازی، ج۱، ص۱۴۳

[۲] – همان نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانی، ج۱، ص۲۴۶ مجله نور علم، شماره اول، دوره دوم، ص۹۸ علماء معاصرین، واعظ خیابانی تبریزی، ص۲۱۱ تاریخ قم، ص۲۵۲

[۳] – الشیعه و الدوله القومیه فی العراق، حسن العلوی، ص۵۲ – ۵۷ نگاهی به انقلاب ۱۹۲۰ عراق، محمد صادقی تهرانی، ص۷ و ۸ ایران در جنگ ۱۹۱۸ – ۱۹۱۲، مورخ الدوله سپهر، ص۷۰ نهضت روحانیون ایران، علی دوانی، ج۱، ص۲۱۲ نهضت شیعیان در انقلاب اسلامی عراق، عبدالله فهد نفیسی، ترجمه کاظم چایچیان، ص۷۶ مجموعه حکمت، ص۱۸ – ۲۰ مجله نور علم، ص ۹۹ – ۱۰۱ لمعات اجتماعیه من تاریخ العراق الحدیث، علی الوردی، ج۴، ص ۳۵۰ – ۳۵۲

[۴] – مجله مجموعه حکمت، ص۲۰ – ۲۲ علماء معاصران، ص۳۱۱ آثار الحجه، ج۱، ص۱۵، ۱۶، ۱۴۶

[۵] – مجله حوزه، شماره ۳۶، علماء معاصرین، ص۳۱۲ مجله مجموعه حکمت، ص۲۲ تا ۳۳

[۶] – مجله حوزه، ش۱۲، ص۲۸ و ش۳۶، ص۳۷ علماء معاصرین، ص۳۱۲ مجله مجموعه حکمت، ص۲۲، ۲۹ – ۳۵ مجله کیهان فرهنگی، سال سوم، ش ۱۲، ص۷

[۷] – مجموعه حکمت، ص۴۳ – ۴۶ آثار الحجه، ج۱، ص۱۵۳ و ۱۵۴

[۸] – آثار الحجه، ج۱، ص۱۵۵

[۹] – مجله مجموعه حکمت، ص۹

[۱۰] – همان، ص۳۵ – ۳۷ روحانیت و اسرار فاش نشده از نهضت ملی شدن صنعت نفت، ص۸۸ – ۹۰ مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، ش۵

[۱۱] – مجله مجموعه حکمت، ص۴۹ – ۵۱ مجله حوزه ش ۱۲، ص۴۳ مجموعه ای از مکتوبات، سخنرانی ها و پیام های آیت الله کاشانی، ج۳، ص۵۶، گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج۱، ص۳۲۶