سوگواری محرم در گیلان و بالاخص لاهیجان از یک پایگاه ریشه دار در حدود و ثغور جغرافیایی «بیه پیش» (منطقه ای تاریخی این سوی سپیدرود شامل لاهیجان و رودسر را می گفتند) برخوردار بوده و آیین های سوگواری از زمان آل بویه تا حکمرانی کارکیائیان و پس از آن با آداب خاص، رنگ و بوی هر محله را به خود گرفته است؛ چنانکه از «چهل منبر» محله های قدیمی چون گابنه، پرده سر، کاروانسرابر، خمیرکلایه، یحیی آباد و دیگر محله ها گرفته تا کرب زنی محله شعربافان و سوگواری شام غریبان امیر شهید و ملائکه و شب هفتم امام، همه و همه حسی ماندگار و تاثری ریشه دار در آداب رفتار مذهبی و اعتقادی را همواره باز تولید کرده است.
آنچه در توالی این سنت ها نقش خود را به نحو شایسته ای به رخ کشیده است، بی تردید نقش به هم پیوسته نسل هاست، چنانکه در بزنگاه های مختلف تاریخی و در فراز و فرود حوادث سیاسی و چه بسا بلایای طبیعی، پایه گذاران این سنت ها از برپایی هر یک از آنها غفلت نکرده و در هر کجا و نقطه از این کره ی خاکی عضوی از میزبانان مردمان این دیار حضور داشتند، خود را به سرمنشا اجدادی یا محله ای می رسانده تا رسوم گذشتگانشان آن گونه بوده، باقی بماند.
آنچه مشخص است آیین های سوگواری محرم لاهیجان گذشته از پی جویی های شیعه گرایانه ی منطقه «بیه پیش»، ارتباطی عمیق با روابط بین هفت محل تاریخی و توامان با خانواده ها و اقوام دور یا نزدیک دارد، چنانکه هر لاهیجانی در روزشمار ایام محرم، می داند در کدام محله و کدام خانواده باید آیینی را دنبال کند.
اما سوگواری محرم امسال، دیگرگونه است؛ «شیوع ویروس منحوس کرونا» که جنس آن گسست و انزوای آدمهاست، تمام سنت های تجمعی را در اقصی نقاط جهان تحت تاثیر قرار داده و پیوندهای عاطفی را که عمدتا در دل آیین ها ، سنت ها ،جشنواره ها و فستیوالها جمع می کرده است، به یکباره به دور دست های دست نیافتنی کشانده است.
در هراس این پدیده شوم، «آیین های محرم» که پیام همگرایی و همدلی را در زنجیره ی انسانی دسته جات و تجمعات عزاداری تجلی می بخشیده امسال به ناچار باید در تنگنای فاصله ها و رعایت پروتکل های بهداشتی قرار گیرد، چیزی که هیچگاه تشیع به آن عادت نکرده به ویژه که «شور حسینی» را بدان یاد می کنیم و محله ها را مملو از جمعیت یکدست سیاهپوش توام با شیون، و فغان و نوحه می نموده اما اینک باید آرام تر و دورتر از هم اجرا شود.
«کرونا» باعث شد شعله های «چهل منبر لاهیجان» که از یک سو نقطه عطف همدردی با اهل بیت (ع) بوده و از سوی دیگر مردم لاهیجان را در مرکز ثقل محله های تاریخی جهان اسلام پیوند می داده است، نمودی متفاوت یابد و اهالی محلات قدیمی به مانند سالیان گذشته در تدارک برگزاری این آیین سنتی نباشند. محله ی میدان و چهارپادشاهان، اردوبازار و جیرسر و غریب آباد تهی از آدم ها در روزها و شب های تاسوعا و عاشورای محرم سال جاری می شوند و مراسمات با رعایت دستورالعمل ها در صحن و سرای مسجد هر محل با جمعیتی به مراتب کمتر و با فاصله برگزار می شود.
شام غریبان و آتش زدن نمادین خیمه ها محله امیرشهید با آن جمعیت گسترده همیشگی که شامگاه عاشورا شاهد بودیم با مراسمی ساده تر و بدون حرکت در محلات شهر برگزار می شود.
صدای چکاچک کرب زنان محله شعربافان امسال فقط در مسجد همان محله پیچید و محلات دیگر از این آیین سنتی محروم شدند.
«ویروس کرونا» از زمان ورود خود نه تنها جان آدمی را نشانه رفته، بلکه تبعات ماندگار آن بیم آن را می دهد تا بسیاری از نمادها و الگوهای آیینی را از شکل اصلی خود دور و با زمان حال و شرایط خاص خود وفق دهد.
اما نه این آیین ها با عشق حسین (ع) در جان این مردمان ریشه دوانده و هماره ماندگار است هر چند امسال به جبر زمان و کرونا بسیاری از آنها متوقف شده یا در شکل و اندازه ای محدود با جمعیت کم و رعایت فواصل و مانند آن برگزار می شود.
نگاهی گذرا بر این آیین ها نشان از عشق اصیل و دیرینه این مردمان به اهل بیت عصمت و طهارت بویژه سید و سالار شهیدان اباعبدالله (ع) دارد که هر یک در هر محله و منطقه به شکلی و با آیینی خاص آن را نشان می دهند و اگر یک سال هم به اجبار از برای سلامت عزاداران اباعبدالله برگزار نشود در سالهای بعد با شور و حالی بی نظیرتر برپا می شوند حال انکه این روزها هر خانه خود یک هیات و حسینیه است و اعضای آن عزاداران اباعبدالله (ع) .
عزاداری های معروف هفت محل
عزاداری ها در لاهیجان فقط مختص مساجد و تکایا نیست بلکه از شب هفتم تا شانزدهم محرم، خیابان های لاهیجان شاهد دسته های پرشور عزاداری است و این سوگواری ها با نزدیک شدن به شب های تاسوعا و عاشورای حسینی شور و حالا دیگری پیدا می کنند.
براساس رسم دیرینه نخستین دسته عزاداری هفت محله در شب هفتم از محله امیر شهید آغاز می شود که این گروه پس از پیمودن تکایای هفت محله معروف اردوبازار، خمیرکلایه، کاروانسرابر، پرده سر، گابنه، میدان (چهارپادشاهان)، شعربافان و امیرشهید در نیمه های شب دوباره به محله و مسجد خود باز می گردند و شام را میهمان آن محله هستند.
عزاداری ها هر محل در هفت محله در هرسال با همان ترتیب و نظم و از همان بقعه و تکیه و به همان ترتیبی که در سال های قبل اجرا می شد، تکرار می شود و همه مردم می دانند شب اول تا شب هفتم از چه مکانی این دسته ها شروع به حرکت می شوند هر چند امسال برای حفظ جان مردمان اینگونه نشد.
کرب زنی
دسته های کرب زن چوب استوانه ای یا سنگ مخصوصی در ابعاد مساوی به شکل مربع با حرکت موزون در زیر پا و پشت سر در حالیکه خم و راست می شوند، با ضرب آهنگی خاص و یکنواخت به هم می زنند که ضرب آهنگ توسط مرثیه خوان تنظیم شده و گروه باید براساس آن حرکات خود را انجام و به مرثیه پاسخ دهد.
مراسم کرب زنی مسجد شعربافان لاهیجان در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث ناملموس (معنوی) و به عنوان یک نماد عزاداری محرم به ثبت ملی رسیده است.
چهل منبر
در غروب نهمین روز ماه محرم در عصر تاسوعای حسینی چون امروز هم در محله های قدیمی و تاریخی شهر لاهیجان، آیین ویژه ای با برافروختن شمع ها برپا می شود که مورد توجه روستاییان، مردم شهرهای اطراف و پژوهشگران قرار دارد.
چهل منبر یکی از زیباترین آیین های محرم به شمار می رود که مردم با در دست داشتن شمع فروزان در دل تاریکی شب، نمادی از شام غریبان بازماندگان صحرای کربلا را به نمایش می گذارند و این آیین قدیمی با توجه به بافت سنتی شهر لاهیجان در نوع خود مراسم بی مانند است و بسیاری از گردشگران، عکاسان و خبرنگاران را به این شهر می کشاند. از چند روز مانده به تاسوعا شمع های چهل تایی آماده می شوند و در کنار بسته های چهل تایی خرما بر طبق ها چیده و به کسانی که می خواهند در مراسم چهل منبر شرکت کنند، فروخته می شود.
آیین چهل منبر، بازمانده از دوران صفویه است و به شماره ۴۱۵ در دی ماه سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است.
کرنی نوازی
سازهایی به طول سه متر و با سر خمیده از نی ساخته شده که هنگام نواختن باید به جایی تکیه داده شوند ، این ساز که نوعی مارش عزا محسوب می شود بویژه زمانی که با چاوشی خوانی همراه باشد، مراسم عزاداری حسینی را بسیار غمناک می کند.
نواختن آن در یک گروه ۲۵ نفره در برخی روستاهای لاهیجان رهبری می شود که از قدیم بویژه در روستای بالارودپشت، اکبر آباد و مانند آن وجود داشته و هنوز آوای آن توسط عده ای نوازنده چیره دست اجرا می شود و جلوه دیگری به محرم می دهد. گروه کرنی نوازی به صورت پیش خوان دسته عزادار عمل می کنند و وقتی وارد بقعه و یا مسجدی می شوند به احترام این ساز سلام و علیک را سر می دهند و در شب عاشورا این ساز” چه نینوا و چه کربلا است امشب ، سر حسین مظلوم از سر جداست امشب: ، سر داده و وقتی دسته به قبرستانی وارد می شوند، برای تمام اموات مرثیه معروف “زاره زاره” را با سوز و گداز خاصی می نوازند.
هنوز پیران زبردستی در نواختن آن وجود دارند تا از این وسیله موسیقایی برای آهنگین کردن مراسم سوگواری اباعبدالله الحسین (ع) استفاده کنند.
شهرستان لاهیجان با بیش از ۱۶۷ هزار نفر جمعیت و با دو بخش مرکزی و رودبنه، در ۴۰ کیلومتری شرق مرکز استان گیلان واقع است.
