۱۰۰ سال پیش مردم برای زیارت قبر «استاد ابوجعفر الثومی» به مرکز رشت می آمدند. امروز اما خاطره جمعی کسانی که برای پیاده روی به مرکز رشت می آیند، با دنگ دنگ ساعت عمارت بلدیه رشت گره خورده است. حالا تا پاسی از شب، میدان شهرداری مملو از جمعیتی است که می خواهد دمی از زندگی شهری فرار کند و خاطره دور هم بودن های قدیم را زنده کند. خوش باشی هایی ولو کوتاه؛ بی آنکه بداند آدم هایی زیرپایشان در خاک ابدی خفته اند.
ساخت پلازا در این مفهوم، در بسیاری از شهرهای دنیا به ویژه شهرهایی که گردش پذیر هستند، به سرعت در حال رشد است. به عنوان نمونه، میدان تکسیم استانبول هرچند مملو از جمعیتی است که بر سنگ فرش آن پیاده روی می کنند، ولی این میدان، خالی از هرگونه نمادهای تاریخی است و تنها مسجد این میدان، سازه ای جدید است که توسط رجب طیب اردوغان ساخته شد.
در مقایسه، کافی است یکبار پیاده به میدان مرکزی رشت بیایید تا مجموعه بناهای تاریخی میدان شهرداری مجذوبتان کند. عمارت هایی که عناصر هویتی رشت هستند؛ عمارت بلدیه، هتل ایران، ساختمان پست و مریضخانه بلدیه و… هر کدام تاریخی داشته و مردم با آن خاطره دارند.
هر رهگذر که برج ساعت شهرداری را می ببیند و به نوای دَنگ دَنگ زنگ ساعت برج گوش می دهد، عقربه های ساعت بلدیه، او را به یکصد سال پیش می برد. احداث این عمارت ها درست در زمانی رخ داد که نظامیان در رشت و کشور حکومت می کردند.
بناهای تاریخی میدان شهرداری یک بار در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۱۶ در قالب یک مجموعه بنا ثبت شد و سال ها بعد هر کدام از این بناها به صورت منفرد، معرفی و ثبت ملی گردید.
روبرت واهانیان، معمار و رشت پژوه درباره ساختمان های میراثی میدان شهرداری می گوید «اطلاعات ما درباره این بناها بسیار محدود بوده و از اخبار پراکنده ای که به صورت خبر احداث و یا افتتاح بناها در معدود روزنامه های یومیه چاپ رشت آن زمان درج شده، قابل احصاست»
وی که بزودی کتابش را درباره تاریخ رشت منتشر می کند، یادآور می شود «دو سال پس از خاتمه نهضت جنگل، اداره شهر به دست نیروهای نظامی افتاد و نظامیانی چون “محمد حسین خان آیرام” و “سرتیپ فضل الله خان زاهدی” به عنوان حکمرانان نظامی وقت گیلان و تالش انتخاب شدند.
در آن مقطع، رئیس بلدیه نیز فرمایشی انتخاب می شد و “یاور محمود خان غفاری” به عنوان رئیس بلدیه رشت منصوب شد. این وقایع مربوط به سال های۱۳۰۳ خورشیدی است. حکومت نظامی در رشت از ۵ مرداد۱۳۰۳ آغاز شد و تا ۵ مرداد ۱۳۰۵ خورشیدی یعنی دقیقا دو سال ادامه داشت»(نک شماره ۲۴ روزنامه پرورش و شماره ۴۲ طلوع)
واهانیان می افزاید «شهرداران و حکمرانان نظامی دست به کار شده و نظام سنتی و ارگانیک رشت را تخریب می کنند و به جای بافت های فرسوده که در اثر بمباران روس ها تخریب شده بود، خیابان ها و بناهایی به سبک نئو کلاسیک اروپایی می سازند.
این نوع معماری دقیقا خیابان ها را عمود بر هم قطع می کرد و کاری به این نداشت که مسجد، امامزاده و یا خانه ای میراثی در مسیر احداث شده است.
کلنگ احداث ساختمان اداری بلدیه سال ۱۳۰۲ خورشیدی به زمین زده شد و مهندسی ارمنی به نام «آرتم سرداراف» که از ارامنه روسیه و مقیم رشت بود کار طراحی و نظارت بر ساخت آن را بر عهده گرفت.
اداره بلدیه از اول فروردین ماه سرداراف را به سمت مهندس بلدیه رشت با ماهی هفتاد تومان حقوق استخدام نمود. ساختمان بلدیه با الهام از معماری سنت‌پترزبورگ روسیه طراحی و به وسیله معماران ایرانی مقیم رشت ساخته شد.
عمارت بلدیه دقیقا در جایی ساخته شد که بقعه استاد ابوجعفر و گورستان شهر بود. زمین بلدیه تپه مانندی بود که بالای آن بقعه استاد ابوجعفر قرار داشت. تخریب آن و احداث اولین خیابان رشت – که آمرانه خانه های مسیر پروژه را تخریب کرد – نارضایتی مردم و شورش های عمومی در اسفندماه سال۱۳۰۳ خورشیدی را موجب شد. با این حال تاسیس بنای بلدیه متوقف نشد و چهارم اردیبهشت ماه سال ۱۳۰۵ خورشیدی افتتاح شد.
بعدها در سال ۱۳۰۸، برج دیدبانی با اندکی تغییرات و جانمایی چهار ساعت آلمانی تبدیل به برج ساعت شد»
نیمه شب آخرین روز خرداد ۱۳۶۹، زمین به شدت لرزید و برج ساعت که نماد وقت شناسی در زندگی مدرن بود، فرو افتاد. اگرچه آن زمان عمارت بلدیه و برج ساعت مرمت شد، ولی هیچگاه مرمت اساسی نگردید؛ تا اینکه قرار است با حضور محمد آئینی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران، رسما فاز دوم مرمت عمارت بلدیه آغاز شود.
مرمتی که قرار است به صورت اساسی و زیربنایی صورت گیرد و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان، این پروژه بزرگترین پروژه مرمتی شمال کشور است.
هرچند ولی جهانی اعلام کرد که قرار است پس از مرمت، موزه بلدیه در این عمارت تاسیس شود، ولی نگفت که تمام هزینه های مرمت را شهرداری رشت متقبل شده و میراث فرهنگی تنها ناظر عالی است.
این پروژه مرمتی با نظارت حوزه بازآفرینی سازمان عمران شهرداری رشت انجام می شود. در همین زمینه رئیس سازمان عمران و بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری رشت، می گوید «آذرماه سال گذشته، فاز نخست عملیات مرمت عمارت بلدیه انجام شد که تنها بام یال شرقی عمارت مرمت و درب و پنجره های پوسیده طبقه اول تعویض شد».
امید اکبری اضافه می کند: فاز دوم، در واقع مرمت اساسی است و شامل مرمت یال غربی بام، واچینی خرپاها، احداث لمبه کوبی، اجرای شیوه سنتی حلب زنی بام(زاموخ)، احداث ناکش و زهکش(سیستم دافع رطوبت در داخل و خارج بنا)، مقاوم سازی تیرهای میانی ساختمان، نماسازی و تعویض درب و پنجره های فرسوده و تعویض درب و پنجره های برج بلدیه می باشد.
وی یادآور می شود: بناهایی که در فهرست آثار ملی ثبت شده، می باید با نظارت عالیه اداره کل میراث فرهنگی استان مرمت شود. بنابراین در برگزاری اسناد مناقصه دقت شد تا پیمانکار ذی صلاح، حداقل گرید سه مرمتی را داشته باشد.
اکبری با بیان اینکه تمام هزینه کرد مرمت از اعتبارات شهرداری رشت تامین می شود، می افزاید: طبق قرارداد فاز دوم مرمت، بازه زمانی اتمام عملیات مرمت، ۱۸ ماهه است و امیدواریم در بازه زمانی تعیین شده، فاز دوم مرمت به پایان برسد.
